Data urodzenia:
1921-09-14
Funkcja:
dowódca sekcji ckm
Stopień:
kapral podchorąży - sierżant podchorąży (sierpień 1944)
Miejsce urodzenia:
Iłowo - powiat Działdowo
Imiona rodziców:
Wawrzyn - Elżbieta z domu Strzeszyńska
Wykształcenie - harcerstwo:
Szkołę powszechną ukończył w Iłowie, po czym w latach 1935-1939 uczęszczał do Państwowego Gimnazjum i Liceum w Działdowie. Od 1932 r. członek ZHP, harcerz 75. Pomorskiej Drużyny Harcerzy im. Księcia Józefa Poniatowskiego, przemianowanej w 1938 r. - przy zachowaniu patrona - na 156. Mazowiecką Drużynę Harcerzy. Latem 1939 r. jako drużynowy 156. MDH był komendantem obozu harcerskiego w Lekartach koło Lubawy.
Udział w wojnie obronnej 1939:
Po wybuchu wojny 1 września 1939 r. ewakuował majątek obozowy drużyny docierając do Włodawy nad Bugiem. W drodze powrotnej, pod Garwolinem został ujęty w mundurze harcerskim przez patrol Wehrmachtu i przekazany do obozu jenieckiego pod Królewcem w Prusach Wschodnich. Wczesną wiosną 1941, w pierwszy dzień świąt Wielkiejnocy, podjął nieudaną próbę ucieczki. Schwytany w Allenstein (Olsztyn) został przekazany do obozu pracy, w którym pracował jako robotnik przy piecach gazowni miejskiej (Städtische Betriebswerke in Allenstein). Z Olsztyna zaryzykował ponowną ucieczkę - tym razem udaną. W czerwcu 1942 dotarł do Warszawy, gdzie ukrywał się pod fikcyjnym nazwiskiem Franciszek Brożek (nazwiskiem tym posługiwał się do listopada 1944).
Udział w konspiracji 1939-1944:
Od sierpnia 1942 r. członek warszawskich Szarych Szeregów, wprowadzony przez "Wąsika" (Jerzy Zakrzewski) wszedł w skład 4. drużyny (WL-400) Hufca Wola (WL). Przechodzi szkolenie minerskie ("Filtry") i motorowe ("Ursus"). Uczestniczy w akcji "N" - propagandowych działaniach destrukcyjnych skierowanych przeciw Niemcom. We wrześniu 1943, po utworzeniu batalionu "Zośka", został przydzielony do 3. drużyny III plutonu "Ryszard" 2. kompanii "Rudy". W maju 1944 ukończył II turnus Szkoły Podchorążych Rezerwy Piechoty "Agricola", uzyskując stopień kaprala podchorążego. Po reorganizacji batalionu "Zośka" i rozwiązaniu plutonu "Ryszard", rozkazem z 6 czerwca 1944 przydzielony został do 3. drużyny III plutonu "Felek" 2. kompanii "Rudy".
W czerwcu i lipcu tego roku bierze udział w szkoleniu terenowym batalionu przeprowadzonym w "Bazie Leśnej" pod Wyszkowem, uczestnicząc w obydwu turnusach (akcje "Par I" i "Par II). W latach 1942-1944 pracował jako księgowy magazynu żywności w niemieckim szpitalu wojskowym (Reserve Lazarett VIII) przy ul. Pasteura 17. Dzięki tej pracy miał "mocne papiery", co umożliwiało mu swobodne poruszanie się po mieście. Działalność konspiracyjną i pracę zawodową łączył z nauką. Od stycznia 1943 r. był uczniem tajnych kompletów w dawnym Prywatnym Męskim Gimnazjum i Liceum Towarzystwa Ziemi Mazowieckiej, gdzie na początku 1944 uzyskał maturę.
Nazwisko konspiracyjne:
Franciszek Brożek
Oddział:
Armia Krajowa - zgrupowanie "Radosław" - pułk "Broda 53" - batalion "Zośka" - 2. kompania "Rudy" - III pluton "Felek" - 3. drużyna - dowódca sekcji ckm
Szlak bojowy:
Wola - Stare Miasto - kanały - Śródmieście - Górny Czerniaków. Od 1 sierpnia 1944 uczestniczył we wszystkich działaniach bojowych plutonu "Felek". 8 sierpnia brał udział w przeciwnatarciu wykonanym z Cmentarza Żydowskiego na pozycje niemieckie ulokowane na Cmentarzu Ewangelickim. Walczył w obronie rejonu Obozowa - Sołtyka - Młynarska, gdzie wsławił się brawurowym zdobyciem ciężkiego karabinu maszynowego. Wyróżnił się także podczas walk obronnych w szkole przy ul. Spokojnej 13 i podczas ewakuacji plutonu do pobliskiej "Twierdzy" - szkoły przy ul. Okopowej 55A. Za postawę bojową w walkach na Woli został odznaczony Krzyżem Walecznych i awansowany do stopnia sierżanta podchorążego. Po przejściu zgrupowania na Stare Miasto brał udział w walkach na terenie dawnego getta - przedpolu Szpitala i kościoła św. Jana Bożego przy ul. Bonifraterskiej 12. Przed opuszczeniem Starego Miasta przez oddziały powstańcze, na prośbę lekarza batalionowego "dr Broma" zorganizował grupę 63 rannych "zośkowców", mogących poruszać się o własnych siłach, i przeprowadza ją 31.08.1944 kanałami z pl. Krasińskich na ul. Warecką w Śródmieściu. Na Górnym Czerniakowie, po ucieczce ze szpitala, dołącza do oddziału. Do chwili ponownego zranienia bierze udział w walkach w rejonie Okrąg - Wilanowska.
Odniesione rany:
Ranny w nogi 13.08.1944 podczas walk na przedpolu Szpitala Jana Bożego. Po opatrzeniu pozostał w plutonie. Ponownie ranny 22.08.1944 - w rękę i klatkę piersiową podczas obrony tej reduty. Do 25.08.1944 przebywał w szpitalu polowym przy ul. Mławskiej 3, a następnie w szpitalu przy ul. Miodowej 23. Po przejściu kanałami do Śródmieścia został umieszczony w szpitalu polowym przy ul. Hożej 26, z którego ucieka na wieść o przejściu zgrupowania "Radosław" na Górny Czerniaków, gdzie dołącza do macierzystej kompanii. Ranny po raz trzeci 16.09.1944 - zasypany pod gruzami walącego się domu przy ul. Wilanowskiej 5A. Odkopany przez kolegów i przeniesiony do piwnicznego szpitalika przy ul. Wilanowskiej 1. Nocą z 17 na 18 września, jako jeden z nielicznych, został ewakuowany pontonem na Saską Kępę.
Losy po Powstaniu:
Po ewakuacji z Górnego Czerniakowa trafił do prowizorycznego szpitala Braci Albertów na Grochowie. Podczas pobytu na przepustce szpitalnej został ujęty w Garwolinie przez patrol NKWD. Wywieziony do obozu przejściowego w Lublinie przy ul Browarnej, a następnie do obozu na Majdanku. Wypuszczony z obozu i wcielony do Ludowego Wojska Polskiego, z którego pod koniec 1944 został skierowany do Oficerskiej Szkoły Saperów w Przemyślu. Zagrożony aresztowaniem za nieujawnioną przed władzami wojskowymi przynależność do Armii Krajowej, wraz z grupą żołnierzy ze swojej 9.kompanii - również akowców - zdezerterował do pobliskich lasów. Brał udział w walkach partyzanckich w rejonie Lubaczowa.
Losy po wojnie:
18 stycznia 1945 r. powrócił do Warszawy, gdzie nawiązał kontakt z kolegami z "Zośki", Janem Rodowiczem ("Anoda") i Henrykiem Kozłowskim ("Kmita"). Wszedł w skład oddziału dyspozycyjnego, utworzonego przez "Kmitę" w ramach tzw. "drugiej konspiracji". W październiku tego roku ujawnia się wraz z grupą byłych żołnierzy batalionu "Zośka" przed "Komisją Likwidacyjną b. Armii Krajowej", której przewodniczył płk Jan Mazurkiewicz ("Radosław"). Zostaje zatrudniony w kancelarii Komisji Likwidacyjnej, w której pracuje przez rok. W tym okresie wraz z kolegami z "Zośki" aktywnie uczestniczy w poszukiwaniach grobów koleżanek i kolegów poległych na całym szlaku bojowym batalionu. Bierze udział w ekshumacjach i pogrzebach - m.in. swojego dowódcy kpt. "Andrzeja Morro". We wrześniu 1945 r. rozpoczyna studia na Wydziale Dyplomatyczno-Konsularnym Akademii Nauk Politycznych. Po roku przenosi się do Szkoły Głównej Handlowej, gdzie studiuje ekonomię gospodarki.
Aresztowanie - proces - więzienie:
Tuż przed ukończeniem studiów, w styczniu 1949 r. zostaje aresztowany przez funkcjonariuszy Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego. Wyrokiem Wojskowego Sądu Rejonowego w Warszawie (syg. Sr 125/50) z 20.02.1950 r. zostaje skazany z art. 86 § 2 na karę 10 lat więzienia. Kara ta zostaje następnie podwyższona wyrokiem Wojskowego Sądu Rejonowego w Rzeszowie z 26.02.1954, o zarzut z art. 3a Dekretu z 30.10.1944 - "o przestępstwach szczególnie niebezpiecznych w okresie odbudowy Państwa Ludowego" - do kary śmierci. Na mocy ustawy o amnestii z 22.02.1947 r. kara śmierci zostaje zamieniona na 15 lat więzienia. Wyrok odbywał początkowo w X Pawilonie więzienia mokotowskiego przy ul. Rakowieckiej 37, a następnie w więzieniach we Wronkach, Potulicach, Rzeszowie oraz Płocku. Postanowieniem Prokuratury Wojewódzkiej w Rzeszowie z 25.10.1956 r. uzyskuje sześciomiesięczną przerwę w odbywaniu kary. Do listopada 1956 r. łącznie przebywał w więzieniu 8 lat. Uniewinniony od postawionych mu zarzutów wyrokiem Sądu Najwyższego z 27.12.1956 r.
Losy po 1956 r.:
Po wyjściu na wolność, w związku z zerwanym na skutek odmy samoistnej lewym płucem, przez rok przebywa na leczeniu w szpitalu. Pracę zawodową rozpoczął jeszcze podczas studiów, od 1946 r. pracując na stanowisku kierownika Wydziału Sprawozdawczości Finansowej w Dyrekcji Państwowych Zakładów i Warsztatów Samochodowych w Warszawie. Po wyjściu z więzienia warunki nie pozwalają mu na kontynuowanie studiów. Od stycznia 1958 pracuje w Spółdzielni "Veritas". W latach 1959-1961 jest starszym inspektorem w Stołecznym Związku Spółdzielczości Pracy, a w okresie 1961-1969 pełni funkcję głównego księgowego i członka zarządu Spółdzielni Pracy "Astra". Przez kolejne dwa lata pracował jako główny księgowy w Spółdzielniach Pracy "Zjednoczenie" i "Optima". Od 1971 r. do przejścia na emeryturę w 1982 r. był głównym księgowym w Spółdzielni "Jedność" w Markach pod Warszawą. Od 1966 r. wieloletni sekretarz Środowiska byłych żołnierzy batalionu "Zośka". Inicjator i współrealizator licznych projektów i przedsięwzięć, upamiętniających pamięć poległych koleżanek i kolegów z warszawskich "Grup Szturmowych" Szarych Szeregów i batalionu "Zośka", na terenie Warszawy i poza nią. Czynny w Światowym Związku Żołnierzy Armii Krajowej oraz w Związku Powstańców Warszawskich. Oddany szczególnie pracy z młodzieżą harcerską, z którą spotykał się na licznych zbiórkach, obozach i kominkach harcerskich organizowanych na terenie całego kraju. Mianowany harcmistrzem rozkazem Komendy Chorągwi Mazowieckiej ZHP w 1945 r. Członek komisji instruktorskiej Komendy Stołecznej Chorągwi ZHP im. Bohaterów Warszawy, w latach 1969-1998 członek Komendy Hufca im. Batalionu "Zośka" w Sulejówku. Członek honorowy licznych Drużyn i Szczepów ZHP na terenie całego kraju. Posiadacz honorowego tytułu Instruktora-Seniora ZHP, nadanego mu w 1983 roku. Autor wspomnień i relacji powstańczych publikowanych w prasie oraz w zbiorze "Pamiętniki żołnierzy baonu "Zośka"" (od 1957 do 1997 roku sześć wydań). Zredagował opis powstańczych działań batalionu "Zośka" w publikacji "Oddziały Powstania Warszawskiego" (1988). Jego relacje pojawiły się w kilku filmach dokumentalnych wyprodukowanych przez TVP - m.in. "Kalendarium Powstania Warszawskiego" (1994). Awansowany do stopnia porucznika piechoty (1988), kapitana (1996).
Odznaczenia:
Srebrny Krzyż Orderu Virtuti Militari (1972), Krzyż Walecznych (dwukrotnie: 1944, 1945), Srebrny Krzyż Zasługi z Mieczami (1967), Krzyż Partyzancki (1970), Medal za Warszawę 1939-1945 (1970), Medal Zwycięstwa i Wolności 1945 (1971),
Krzyż Armii Krajowej (1975), Krzyż Kawalerski Orderu Odrodzenia Polski (1984), Krzyż Oficerski Orderu Odrodzenia Polski (1999), Warszawski Krzyż Powstańczy (1981), Złoty Krzyż Za Zasługi dla ZHP (1981), Rozeta i Miecze do Krzyża Za Zasługi dla ZHP (1983), Order Uśmiechu (1996).
Miejsce śmierci:
Warszawa, pochowany na Powązkach Wojskowych
Archiwum Historii Mówionej:
