Pseudonim:
„Hanka”, "Tytus", ”Piotr", ”Jarosław"
Data urodzenia:
1900-11-05
Miejsce urodzenia:
Sandomierz
Imiona rodziców:
Piotr - Elżbieta z domu Opalińska
Nazwisko panieńskie:
Elżbieta Cmela
Wykształcenie i praca przed wojną:
Jej ojciec Piotr (1872-1943) był kolejarzem, matka Elżbieta z domu Opalińska (1870-1920) zajmowała się domem. W 1910 Elżbieta ukończyła Szkołę Powszechną w Rzeszowie, a następnie 5 klas gimnazjum i rozpoczęła naukę Seminarium Nauczycielskim w Rzeszowie. W 1920 roku przyjechała z rodzicami do Poznania, gdzie w 1921 roku ukończyła naukę w tamtejszym seminarium. Kwalifikacje uzupełniła na Kursach Związku Nauczycielstwa Polskiego w 1927 i 1929 roku. Do wybuchu wojny była nauczycielką w szkołach w Biadku, powiat krotoszyński, w Pobiedziskach koło Poznania, następnie w Poznaniu. Była czynna społecznie w zakresie krzewienia oświaty dorosłych w robotniczych dzielnicach Poznania oraz w Związku Pracy Obywatelskiej Kobiet, w którym kierowała Komisją Pomocy Więźniom. W 1939 roku uczyła w Poznaniu - Starołęce.
Nazwisko po mężu :
Dutkowska - w 1925 roku poślubiła Stanisława Dutkowskiego (1903 - ?), urzędnika Zarządu Miejskiego w Poznaniu. Małżeństwo zerwane po dwóch latach, w 1927 roku, zakończone rozwodem w 1939 r. było bezdzietne.
Okres okupacji niemieckiej:
Po wejściu Niemców do Poznania we wrześniu 1939 roku, zagrożona aresztowaniem ze względu na swoją aktywność społeczną wyjechała do włączonej do Rzeszy Łodzi. Tam pod fałszywym nazwiskiem jako Helena Kasza włączyła się do konspiracji, zarówno wojskowej jak i cywilnej. W ramach RGO działała w Radzie Okręgowej Rodziny Wojskowej w komórce "Opieka", czynnej w zakresie pomocy nie tylko uwięzionym i ukrywającym się, ale także ich rodzinom.
Nazwiska używane w konspiracji:
Helena Kasza, Józefa Stasiek, Alicja Grafska, Halina Dobrucka, Elżbieta Karłowska
Udział w konspiracji 1939-1944:
W grudniu 1939 roku zaprzysiężona w Służbie Zwycięstwu Polski pod ps. „Hanka". W Służbie Zwycięstwu Polski, a następnie w Związku Walki Zbrojnej pełniła funkcję łączniczki, a następnie szefa ochrony konspiracyjnej Sztabu Okręgu Łódź. Organizowała służbę łączności konspiracyjnej, najpierw w Oddziale II, a od lutego 1942 roku została Szefem Łączności całego sztabu Okręgu Łódzkiego Armii Krajowej. Gdy Sztab Okręgu, w związku z aresztowaniami w Łodzi, został przeniesiony do Piotrkowa Trybunalskiego na terenie GG do siedziby tamtejszego Podokręgu, pełniła w tym sztabie funkcję płatnika i współdziałała z jego komórką legalizacyjną. W kwietniu 1942 roku przeniesiona do Warszawy, gdzie powierzono jej zorganizowanie Bazy Łączności Okręgu Łódzkiego z OV „K" KG AK. Odtąd ułatwiała kontakty kurierów Okręgu z Komendą Główną oraz organizowała dwustronny transport materiałów, a także zakwaterowanie dla przybywających do Warszawy z Łodzi i Piotrkowa.
Oddział:
Komenda Główna Armii Krajowej. Po wybuchu Powstania Warszawskiego pozostając nadal kierowniczką Bazy Łączności Okręgu, uczestniczyła w walce na barykadach Mokotowa, dokąd przedostała się kanałami ze Śródmieścia. Na rozkaz Komendy Głównej dwukrotnie dotarła z Warszawy do Piotrkowa Trybunalskiego z pocztą dla Okręgu i do Warszawy z meldunkami z terenu. Współorganizowała również kurs szyfrantek, z którego w końcu sierpnia zostały wybrane dwie specjalistki do szyfrowania i rozszyfrowywania depesz do i z Londynu, na wypadek zerwania łączności Warszawy ze Sztabem Naczelnego Wodza. 1 września 1944 zdołała wyprowadzić z zamkniętej Warszawy dwóch oficerów Okręgu do Piotrkowa Trybunalskiego. Pomagały jej w tym dwie przerzucone do Warszawy piotrkowskie łączniczki: siostry „Danka” i „Mała" Justynówny.
Szlak bojowy:
Śródmieście - kanały - Mokotów oraz dwukrotnie trasa: Warszawa - Piotrków Trybunalski
Losy po Powstaniu:
Warszawę opuściła z ludnością cywilną, a następnie przebywała w obozie przejściowym w Pruszkowie. Zbiegła z wysyłanego do Niemiec transportu i dotarła do Koluszek k. Piotrkowa, do płk. Michała Stempkowskiego ps. "Grzegorz", Dowódcy Okręgu Łódzkiego. Powierzono jej też opiekę nad oczekującym na wylot do Londynu Wincentym Witosem. Następnie, 1 stycznia 1945 przekazała swą funkcję nowo mianowanemu Szefowi Łączności Okręgu, a sama zorganizowała łączność z Okręgiem Łódź w Komendzie Głównej AK w Częstochowie, a także współorganizowała likwidację tego Okręgu. Po podleczeniu powróciła do Łodzi. Aresztowana 15 marca 1945 roku przez UB wraz z innymi członkami byłej Komendy Okręgu i emisariuszem Szefa Sztabu Naczelnego Wodza płk. Romanem Rutkowskim. Według informacji IPN, nie stanęła przed sądem, gdyż 17 kwietnia 1945 roku udało jej się zbiec z transportu w czasie przewożenia aresztowanych z Łodzi do obozu w Rembertowie. Co więcej, w końcu maja 1945 r. odważyła się sama, w przebraniu, doręczyć paczkę żywnościową uwięzionemu w Rembertowie Szefowi Kedywu Okręgu Łódzkiego, Tadeuszowi Tomczakowi.
Losy po wojnie:
W grudniu 1945 roku powróciła do Poznania, gdzie podjęła dalsze leczenie. Następnie przeniosła się do Gorzowa, gdzie prowadziła sklep spożywczy, a potem pracowała w założonej z przyjaciółmi Spółdzielni "Hanka" w biurze fabryczki cukierków. W 1946 roku włączyła się do pracy w PPS, pełniąc funkcję przewodniczącej Sekcji Kobiet. W latach 1946-1949 była radną Powiatowej Rady Narodowej. Po scaleniu przeszła do PZPR, gdzie prowadziła Wydział Kobiet. Włączyła się także w organizację ruchu kombatanckiego - była współorganizatorką ZBoWiD w Poznaniu i Gorzowie oraz delegatka na konferencję zjednoczeniową Związku w Warszawie. Zmarła po ciężkiej chorobie 15.11.1949 roku w Szpitalu im. Pawłowa w Poznaniu. Miała 49 lat.
Odznaczenia:
Rozkazem KG AK, L. 68/BP z dnia 03-02-1943 została odznaczona Krzyżem Walecznych. Rozkazem Dowódcy AK nr 432 z 22.09.1944 została odznaczona Krzyżem Srebrnym Orderu Wojennego Virtuti Militari, za niezłomną postawę wobec wroga w czasie konspiracji i udział w walkach w czasie Powstania. Odznaczona także Srebrnym Krzyżem Zasługi z Mieczami, Medalem za Warszawę 1939-1945, Krzyżem Partyzanckim, Medalem Zwycięstwa i Wolności oraz Odznaką Grunwaldu.
Miejsce pochówku :
Poznań. Pochowana została na cmentarzu w dzielnicy Poznań- Starołęka (Cmentarz parafialny pw. św. Antoniego Padewskiego)
Publikacje:
Słownik biograficzny kobiet odznaczonych Orderem Wojennym Virtuti Militari. T. 1, A-G / pod red. Elżbiety Zawackiej; przy współpr. Doroty Kromp, Toruń: Fundacja "Archiwum i Muzeum Pomorskie Armii Krajowej oraz Wojskowej Służby Polek", 2007.
