Jadwiga Wanda Bremer

Archiwum Historii Mówionej

Nazywam się Jadwiga Bremer z domu Jankowska, urodzona w 1929 roku. Mieszkam aktualnie w Warszawie przy ulicy Obozowej.

  • Gdzie pani się urodziła i w jakim domu pani się wychowywała?

Urodziłam się w Warszawie w klinice Świętej Zofii przy ulicy Żelaznej, ale mieszkaliśmy wówczas na Nowym Zjeździe 1. W tamtym czasie, kiedy właśnie tam mieszkaliśmy, na Nowym Zjeździe 1 była firma „Schicht”. Tam w zasadzie było tylko kilka mieszkań służbowych. Ponieważ mój tata pracował w tej firmie, więc również mieliśmy tam mieszkanie służbowe, a to był w ogóle duży, sześciopiętrowy dom i tam pół parteru zajmowała policja powiatowa, druga połowa to były magazyn druków „Schichta”. „Schicht” jako taki to była firma, która zajmowała się kosmetykami, mydłem i tak dalej. Oni mieli na Pradze swoją fabrykę, a tu zajmowali piąte i szóste piętro, i to były biura. Mój ojciec pracował u „Schichta”, ale był pracownikiem fizycznym, to znaczy zajmował się konserwacją budynku w zakresie usług ślusarskich i hydraulicznych, a oprócz tego zimową porą palił w kotłowni centralnego ogrzewania, a niezależnie od tego wiosną robił oczywiście zaopatrzenie w koks i węgiel.

  • Czy pani mama pracowała?

Moja mama przed wojną nie pracowała.

  • Czy miała pani rodzeństwo?

Miałam brata dwa lata ode mnie starszego.

  • Ile miała pani lat w momencie wybuchu wojny, czyli we wrześniu 1939 roku?

Dziesięć.

  • Jak pani zapamiętała ten dzień?

To był bardzo ciekawy dzień, dlatego że 1 września są imieniny Bronisławy, a Bronisława to była chrzestna mojego brata. Ona była kochana przez wszystkie dzieci i była bardzo zakochana we wszystkich dzieciach. Ponieważ była chrzestną mojego brata, więc zawsze u nich był taki zwyczaj, że rano po śniadaniu przychodziły do niej mamusie ze swoimi dziećmi, a wieczorem ona szykowała przyjęcie dla dorosłych. Myśmy byli u niej właśnie na takim drugim śniadanku, kiedy usłyszeliśmy straszny huk, wstrząs. Co się okazało? Właśnie gdzieś w pobliżu spadła bomba. Myśmy wszyscy jedząc, rzucili łyżeczki, był brzęk na stole, a nasze mamy oczywiście nam nie przeszkadzały, one siedziały w oddzielnym pokoju i sobie rozmawiały. Wtedy wszystkie mamusie zajrzały do pokoju i powiedziały: „Dzieci, podnoście się. Idziemy do domu, jest niebezpiecznie, zaczęła się wojna. Lepiej żebyśmy byli wszyscy u siebie na miejscu”. Wyszliśmy stamtąd. Ciekawe było to, że jak żeśmy z moim bratem i z moją mamusią wracali do domu, to się tak mamusi pytałam: „Mamusiu, co to znaczy? Co to znaczy, że jest wojna? Co będzie się działo?”. Mama nam opowiada, tak jak przeżyła pierwszą wojnę, mówi: „Nie wiadomo, ale w każdym razie dobrze to na pewno nie będzie. Może ją wygramy, może nie, ale gdyby była okupacja, to przecież różnie bywa. Zabraniają nam nawet mówić po polsku”. Mamusia mówi do nas tak: „Widzicie, 3 września powinniście iść do szkoły, ale jeśli będzie okupacja czy wojna, to szkoły się nie rozpoczną i nie wiadomo, czy w ogóle pozwolą wam się uczyć”. My wtedy jako dzieci podskoczyliśmy do góry, zaczęliśmy klaskać w ręce i mówimy, że to świetnie, że nie będziemy chodzić do szkoły. To jest właśnie dziecięce przyjmowanie pewnych faktów.

  • Do jakiej szkoły pani chodziła?

To była szkoła podstawowa imienia pierwszego prezydenta Narutowicza, na rogu Senatorskiej i Podwala.

  • Co pani pamięta z okresu szkolnego? Jak byliście wychowywani? Jak byliście traktowani przez nauczycieli?

Uważam, że było bardzo dobrze, przynajmniej w mojej szkole. Nie wolno było łobuzować, bo jednak za każde jakieś przestępstwo, że tak powiem, uczniowskie, były jakieś kary, oczywiście nie cielesne, broń Boże, ale były, wzywało się rodziców i tak dalej. Z tym że na ten temat nie mogę dużo powiedzieć, bo byłam na ogół dzieckiem spokojnym i grzecznym, w przeciwieństwie do mojego brata.

  • Czy należała pani do jakiejś organizacji szkolnej, na przykład do harcerstwa?

Mój brat należał do harcerzy i ja, jak zaczęłam chodzić do szkoły, też chciałam iść do harcerstwa. Wtedy mi powiedzieli, że jestem za młoda, żebym poszła do zuchów, a ja się obraziłam i nie poszłam nigdzie.

  • Czy 1 września wydarzyło się coś jeszcze, co pani zapadło w pamięć?

Dobrze żyliśmy, jak to się mówi – jak u Pana Boga za piecem. Dobrze nam się powodziło, tatuś dobrze zarabiał. Miał też deputaty artykułów, które „Schicht” wyrabiał, tak że właściwie nie narzekam.

  • Proszę opowiedzieć o okresie po 1 września.

Po 1 września, to było tak: po pierwsze w 1939 roku nasza szkoła, o której mówiłam, została zbombardowana, więc trzeba było starać się [uczyć] gdzie indziej. Chciałam iść do tuż przed wojną wybudowanej koło nas szkoły na Karowej, ale tam już nie było miejsc. Nie spotkałam się z żadną z moich koleżanek, bo to trochę zamieszania się narobiło, tak że nie wiedziałam, gdzie, co i jak, więc poszłam do szkoły na Drewnianą. To też niedaleko ode mnie, ale trochę dalej.

  • Jak długo uczęszczała pani do tej szkoły?

W szkole na Drewnianej byłam chyba tylko miesiąc, dlatego że po miesiącu spotkałam koleżankę, która mi powiedziała, że nasza cała szkoła została wcielona do szkoły imienia Marii Skłodowskiej-Curie i mieści się w tej chwili na ulicy Sewerynów. Wobec tego poszłam tam do swoich, bo tam miałam koleżanki, znajomych, nauczycieli. W okresie okupacyjnym to było tak, że nas później ciągle przerzucali, zajmowali szkoły, wyrzucali z jednego miejsca na drugie, tak że w czasie okupacji to chodziłam na Karową na dole. Tam przed wojną była szkoła dla niepełnosprawnych czy innych dzieci, to myśmy w tym budynku częściowo się uczyli. Potem częściowo uczyliśmy się w prywatnym mieszkaniu na Mazowieckiej, a potem wreszcie byliśmy na Barokowej w normalnej, oddzielnej, samodzielnie stojącej szkole na Barokowej i tam już właśnie [uczęszczałam] do siódmej klasy włącznie.

  • Co najbardziej utrwaliło się pani z okresu okupacji? Czy była pani świadkiem działania Niemców: łapanki, rozstrzeliwania?

Oczywiście, że tak.

  • Co zrobiło na pani największe wrażenie?

To nie było wtedy, kiedy byłam w podstawówce, tylko wtedy, kiedy już poszłam do gimnazjum, 1942 rok, tyle że to nie było oficjalnie gimnazjum, bo nie wolno było gimnazjów prowadzić, a wtedy chodziłam do szkoły sióstr nazaretanek na Czerniakowskiej. Siostry, to wiadomo, to one zawsze zrobiły coś tak czy siak i można było chodzić. W ogóle w czasie okupacji był nakaz władz niemieckich, że nie można było iść do tak zwanej średniej szkoły, [tylko] zawodówki, wcześniej niż w czternastym roku życia. U mnie był taki problem, ponieważ miałam starszego brata i przy nim się uczyłam, to w ogóle nie poszłam do pierwszej klasy, tylko od razu do drugiej. Kiedyś była możliwość pójścia do gimnazjum z szóstej klasy, bo mówiło się, że siódma to jest ogólne powtórzenie całego materiału, więc też takie miałam zamiary, ale w czasie okupacji to nawet z szóstej nie mogłam iść, bo nie miałam odpowiednich lat, więc musiałam chodzić do siódmej, ale i po siódmej miałam dopiero trzynaście lat. Dlatego poszłam do sióstr, bo mnie w innych szkołach nie chcieli przyjąć, a siostry zdecydowały się, przyjęły mnie. One po prostu w legitymacji napisały o rok wcześniejszy rok urodzenia. W ten sposób mogłam chodzić, ale to tylko przez pierwszy rok. Po pierwszym roku przekreśliły mi czerwonym atramentem i napisały właściwy rok, bo w razie, gdybym była zaczepiona gdzieś, żebym miała się czym wylegitymować. Właśnie w tym czasie, jak chodziłam do tego gimnazjum, a przecież nie wolno było, siostry nas zawsze uprzedzały, żeby nie nosić książek, ale czasami człowiek coś przy sobie miał, nawet zeszyty, które się miało, to też o czymś świadczyły. Kiedyś wracałam ze szkoły, byłam na Krakowskim Przedmieściu, kiedy przy kolumnie Zygmunta stała buda i łapano ludzi, po prostu wszystkich po kolei łapano. To było dla mnie straszne.

  • Pamięta pani miesiąc i rok?

Trudno mi powiedzieć. W każdym razie nie w wakacje, bo chodziłam do szkoły.

  • To była jesień, wiosna?

To chyba była jesień. W każdym razie jeszcze byłam lekko ubrana, ale... Tak, to była chyba jesień. To był rok 1942. Jak zobaczyłam budę, a byłam z teczką, w teczce miałam różne rzeczy, które mogłyby świadczyć o tym, że mogłabym wkopać i szkołę, i siebie, więc wpadłam wtedy do kościoła Świętej Anny. Trochę się tam pomodliłam, bo jak to się mówi, jak trwoga, to do Boga. Zostawiłam w ławce, wsunęłam w półkę swoją teczkę i powiedziałam: „Będę szła, może mnie nie chwycą”. Byłam zawsze mała, niska, w ogóle drobna, więc myślałam, że może mnie nikt nie złapie. Rzeczywiście, nikt do mnie nie doszedł. Patrzyłam cały czas i tam, kto tylko przechodził, a szczególnie dorosłych, to chwytali do budy. Przyszłam do domu. Mama na mnie spojrzała [i mówi]: „Gdzie masz teczkę?”. Mówię: „Mamusiu, była łapanka na placu Zamkowym. Bałam się i zostawiłam w kościele Świętej Anny”. Powiedziałam jej, gdzie. Byłam tak zdenerwowana, że powiedziałam: „Ale już drugi raz tam nie pójdę”. Po jakimś czasie mamusia się ubrała, poszła do kościoła i przyniosła mi teczkę. To było dla mnie bardzo ciężkie przeżycie, ale mam jeszcze inne, dużo cięższe przeżycie.
Muszę na wstępie powiedzieć, żeby się zorientować, jak to było w naszym domu, że w okresie, kiedy rozpoczęła się wojna niemiecko-rosyjska, a to chyba był 1943 rok, wyrzucili z naszego domu muzeum kolejowe, bo było bardzo ładne i Niemcy zajęli szpital przejściowy. To się nazywało wtedy Krankensammenstellen numer 2. Z wschodniego frontu to oni przywozili pociągami na Dworzec Wschodni i tramwajami z Dworca Wschodniego podjeżdżali pod nasz dom i tutaj tych rannych pakowali. Był duży hol, więc oni ich układali w tym holu, zanim ich przetransportowali wyżej. W naszym domu ze strony „Schichta” przy wejściu zaraz przy oknie było biurko i tam siedział zawsze portier. Niezależnie od tego tam były dwie windy. Jedna była na guziczki, to ludzie sobie sami jeździli, i druga, tak zwana dyrektorska, to tam był windziarz i on ją obsługiwał. W ogóle, jak się wchodziło do naszego domu, to były najpierw duże normalne podwójne, szerokie wrota, a w środku były jeszcze drzwi obrotowe. Na Żoliborzu na ulicy Dymińskiej miałam kuzynkę. To były bloki wojskowe. Jej ojciec przed wojną był zawodowym oficerem. Do niej chodziłam na lekcje muzyki, bo ona była uczennicą fortepianu u profesora Jerzego Lefelda. Ona mnie uczyła muzyki, ale moje ćwiczenia tam to właściwie polegały na tym, że... Tu muszę dodać, że mój brat i moja kuzynka, i jeszcze kilka osób, oni tworzyli jakąś grupę akowską na terenie Żoliborza. Jak tam przychodziłam na naukę... Rzeczywiście miałam z nią najpierw lekcje nauki i później ona mówi do mnie: „To ty tu sobie ćwicz, a ja pójdę z kolegami do drugiego pokoju”. Ona szła z resztą kolegów do drugiego pokoju. Tam mieli różne narady. Chodziło o to, żeby muzyką zatuszować, że tam jest jakieś zebranie. Właśnie tak to się odbywało. Kiedyś właśnie po takim zebraniu, które było zresztą po południu, bo przed południem chodziłam do szkoły, wyszłam od niej. Było już dość późno. Poszłam na przystanek tramwajowy. Długo czekałam, nie było żadnego tramwaju i przeraziłam się, bo godzina policyjna była od ósmej i bałam się, że nie zdążę przed ósmą do domu. Bałam się iść na piechotę przez Śródmieście. Zeszłam na dół nad Wisłę i mówię, że sobie przejdę wybrzeżem do domu. Tak rzeczywiście szłam, ale wreszcie z wybrzeża musiałam wejść na górę, a przy moście Kierbedzia zawsze stała tak zwana wacha – dwóch z karabinami i jak było po godzinie [policyjnej], to łapali ludzi. Ci z tej wachy to mieli właśnie swoje lokum w naszym domu na pierwszym piętrze. Idę sobie i myślę, że jestem mała, to może nikt mi nic nie powie, ale tam już stała spora grupka ludzi zatrzymanych i gwizdnęli na mnie, i też mi kazali dołączyć do nich, więc dołączyłam. Pomyślałam sobie, że nie szkodzi, już tutaj znam swoje strony, to wiem, co zrobię. Poczekaliśmy jeszcze trochę. Tam jeszcze [było] kilka osób. W sumie to ze dwadzieścia osób nałapali. Potem oni stanęli za nami z karabinami i pokazali nam drogę, że mamy iść tu, do tego domu. Wysforowałam się na pierwszą...
  • Bo szliście akurat do tego domu, gdzie pani mieszkała?

Tak, gdzie mieszkałam, tylko że oni mieli swoją wachę po lewej stronie, a ja mieszkałam po prawej. Oczywiście skóra na mnie drżała. Oni to byli „blacharze” – mieli blachy z napisem. Oni zmieniali się co dwadzieścia cztery godziny, tak że mimo że oni tam byli, to z nimi nawet nie można się było zapoznać, bo z tymi, co byli w szpitalu, to myśmy się jakoś dogadywali, bo przecież oni też tam mieszkali z nami, w ogóle prowadzili różne rozmowy i czasami korzystali z czegoś, czasami myśmy korzystali z czegoś. Jak oni kazali nam już tam iść, to wyszłam pierwsza i zaczęłam prowadzić cały pochód. Całe szczęście, że oprócz tych dużych drzwi wewnątrz były drzwi obrotowe, bo jak weszłam, to przez obrotowe drzwi przeleciałam i od razu biegiem na prawo, i do siebie do domu, a ci ludzie jak weszli, to w tych obrotowych, to oni pomału się kręcili. Zanim wszyscy przeszli (a nasz polski portier siedział), jak już Niemcy weszli, wszystkich policzyli, ale spojrzeli i pytają się: Wo ist die kleine?. Wszyscy ruszają ramionami, bo nikt nie zauważył, gdzie poszłam. Pytają się portiera, czy nie widział tutaj takiej małej dziewczynki, a on mówi: „Nie, nie widziałem”. Przecież on wiedział, że to byłam ja. To mnie kosztowało dużo zdrowia. Wtedy wpadłam do domu z takim zdenerwowaniem, od razu w butach, we wszystkim, poszłam do łóżka. Mama pyta się: „Co się stało? Która godzina? Gdzieś ty była? Jak to się stało?”. Mówię: „Później, później. Teraz – mówię – jakby ktoś przyszedł, to ja już dawno śpię”. Mama usiadła przy łóżku i zaczęła mnie pomału rozbierać. To było rzeczywiście ciężkie przeżycie.

  • Pamięta pani jeszcze jakieś swoje przeżycia albo była pani świadkiem jeszcze jakichś drastycznych sytuacji?

Może tak bezpośrednio nie byłam, ale dla mnie też trudną sytuacją była na przykład [sytuacja] w szkole, bo jak chodziłam do szkoły do sióstr nazaretanek, to tam ostatnie piętro zajęło wojsko, ale to nie było wojsko niemieckie, tylko węgierskie. To było wtedy, kiedy Węgrzy tam jakoś z nimi w jakiś układ poszli. Oni zajęli u sióstr ostatnie piętro, ale trzeba się było z różnymi sprawami liczyć, tylko tam już było w ten sposób, że jak przychodziła wizytacja do szkoły, od furty do wejścia do szkoły, było kawałek drogi. Tam był oczywiście chodniczek, ale to wszystko było pozamykane, trzeba było dzwonić. Siostry zawsze tak się urządzały, że jeśli widziały, że może być jakaś nieprzyjemna sytuacja, to włączały specjalny dzwonek i już w szkole było wiadomo, że jakieś niepotrzebne uczennice i tak dalej trzeba pochować, bo ja, właśnie jako trzynastolatka, do takiej grupy należałam. Wtedy siostry zabierały nas za klauzury. To było jedyne [miejsce], gdzie Niemcy nigdy nie usiłowali wejść, z tym że za klauzurami, to każda siostra miała swój klucz – specjalne kwadratowe klucze, że [nie było] ani klamek, ani co. Tam nas właśnie wprowadzano, tak że myśmy tam musiały na korytarzach spacerować w tym czasie, a że nas było kilka... W tym wieku młodzież jest ciekawa i dowcipna, tośmy czasami, jak nikt nie widział, jedna stała i patrzyła, czy ktoś nie idzie, a druga zaglądała do jakiejś celi, bo chciałyśmy zobaczyć, jak to wygląda w klasztorze. Cóż, jak wygląda? Zwyczajnie. Jest ładny, czysty pokoik, jest łóżeczko zastawione parawanem, stoliczek, krzesełko i to wszystko.

  • Z konspiracją zetknęła się pani tylko u swojej kuzynki?

Tak, razem z moim bratem. Mój brat był ode mnie wprawdzie tylko o dwa lata starszy, on miał wtedy siedemnaście lat, ale nigdy nie chciał mi nic powiedzieć. Powiedział: „Jesteś smarkula i nie mogę tobie mówić, bo smarkacze mogą się wygadać”. Dlatego niewiele wiedziałam. Widziałam, jak się nazywa, wiedziałam, że razem z kuzynką gdzieś pracują. Wiedziałam, że ma pseudonim „Wis”, bo mi to powiedział. [Mówił]: „W razie czego, to mam pseudonim »Wis«”. Więcej właściwie o nim nie wiedziałam. Wiem, że działał na Żoliborzu. Słyszałam niejednokrotnie, bo to właśnie brat opowiadał, że moja kuzynka, bo to byli przeważnie mężczyźni, a moja kuzynka – studentka akademii – ona była przystojną kobietą i słyszałam niejednokrotnie właśnie, że oni ją wykorzystywali na tak zwane niby-randki z Niemcami, żeby później przypuśćmy napadać na nich, obezwładnić, zabrać im broń, a oni tylko prosili, żeby tej pani nic złego nie robili.

  • Pamięta pani, jak nazywała się kuzynka?

Janina Dolecka.

  • Zna pani jej pseudonim?

Nie, nie znam.

  • Gdzie była pani i pani rodzina w czasie wybuchu Powstania?

Mój brat wyszedł z domu dzień przed Powstaniem. Ponieważ mieszkaliśmy w takim punkcie, gdzie byli Niemcy, więc on powiedział, że nigdy nie wiadomo, co się może zdarzyć, że może nie zdążyć, i on wyszedł dzień wcześniej.

  • Pani wiedziała, że on idzie już do Powstania?

Tak, wiedziałam. Mój tata był trochę przeciwny, jak to mężczyzna, który przeżył wojnę, był w wojsku, więc bał się o syna, więc był przeciwny, ale nigdy nie robił mu żadnych wyrzutów. Mama to była, jak to mama: „Syneczku, jeśli chcesz...”. Pożegnała się z nim, mówiła: „Idź, idź i wracaj z tarczą”. On powiedział: „Wyjdę i [wrócę] z tarczą albo na tarczy”. Popłakała się, ucałowała go i tak się właśnie rozstali, ale to było dzień przed Powstaniem. Myśmy mieszkali w tym domu razem z Niemcami i o godzinie ósmej rano przyszedł do nas właśnie jeden Niemiec z tego szpitala, zarządzający, czy kim on tam był, i niby w lekkiej formie, dowolnej, niby-życzliwej, ale powiedział nam tak: „Proszę państwa, być może, że przyjdzie taki czas, że nie będą tu mogli być z nami Polacy. Wobec tego uprzedzamy państwa, bo jak taki czas przyjdzie, to może nie być na nic już czasu. Jeżeli państwo chcą, to proszę spakować jakieś najważniejsze rzeczy i po prostu wynieść stąd, bo w razie czego, żeby nie było później kłopotów”. Po rozmowie mój tata przyszedł do domu, przyniósł z komórki wielki kosz, w którym żeśmy zawsze zabawki choinkowe trzymali. Wszystko wyładował, przyniósł kosz, przyniósł kilka walizek i zaczęliśmy się po prostu pakować. Mamusia, ponieważ, jak to w czasie okupacji, zawsze na wszelki wypadek coś się robiło, jakieś suchary, inne zapasy, smalec, więc zaczęła takie rzeczy pakować w nieduże paczki i mówi do mnie: „Zanieś to do cioci Janki”. Janka, to była siostra mojego ojca, która mieszkała na ulicy Dobrej, niedaleko od nas. Z tymi paczkami poszłam do niej i powiedziałam, jaka jest sytuacja, a tatuś w międzyczasie pakował inne rzeczy, ubrania. Jak poszłam do cioci, to ciocia mówi do swoich dzieci... Ciocia miała dwójkę dzieci: córka była w moim wieku, a chłopiec pięć lat młodszy. Ciocia mówi do nich: „Idźcie z Jadzią, to jej pomożecie i też przyniesiecie tu jeszcze”. Poszli ze mną. Jak żeśmy przyszli do naszego mieszkania, to tata mówi: „Ja już jestem gotowy, odjeżdżamy”. Oni prawdopodobnie wzięli jeszcze jakieś paczki i poszli do siebie, a ja z tatusiem – tatuś zamówił dorożkę – wszystkie bagaże żeśmy załadowali na dorożkę. Tata powiedział: „Pojedziemy na ulicę Elektoralną”. Tam był dom – normalny mieszkalny dom, który „Schicht” wykupił dla swoich pracowników, żeby miał wszystkich na miejscu. Tata mówi: „Jak pojedziemy tam, to zawsze kogoś tam zastaniemy”. Pojechaliśmy, ale jak odjeżdżaliśmy spod naszego domu, patrzymy, a po drugiej stronie ulicy w naszą stronę, czyli do nas, idzie mojej mamusi siostra – Maria Dudkiewicz. Ona mieszkała w Piastowie pod Warszawa. Jak się później okazało, ona szła do nas, żeby nas zabrać do siebie, bo mówi: „Wy mieszkacie w takim miejscu przy moście i tu, gdzie Niemcy są, w takim strategicznym punkcie, więc może bym was do siebie zabrała, bo coś będzie, coś się szykuje złego”. Ona przyszła w tym celu, żeby nas zabrać i przyszła do nas. Jak się potem okazało, myśmy z tatusiem już do domu nie dotarli, a ona niestety przyszła po nas i została w Warszawie, bo mamusia powiedziała, że dopóki tatuś ze mną nie wróci, to żadnej decyzji nie podejmie.

  • Pani pojechała tylko ze swoim ojcem?

Tak, tylko z tatusiem pojechałam dorożką. W ten sposób ciotka chciała obronić nas, a została sama na Powstaniu w Warszawie.

  • Co się działo z państwem po tym, jak wyjechała pani z ojcem dorożką?

Jak dojechaliśmy na Elektoralną do znajomych, którzy pracowali u Schichta to od razu do piwnicy wyładowaliśmy wszystkie swoje rzeczy, bo już było wtedy wiadomo, co się święci, więc mówią, żeby lepiej od razu w piwnicy rzeczy były, bo na górze to i tak niebezpiecznie. Wyładowaliśmy to wszystko do znajomych w piwnicy i pożegnaliśmy się z nimi, i już na piechotę wracaliśmy do domu.

  • To było 1 sierpnia?

Tak, 1 sierpnia. Z Elektoralnej minęliśmy tylko plac Bankowy i weszliśmy w Senatorską. W głębi Senatorskiej przed wojną i w czasie okupacji był Szpital Maltański. Pod tym szpitalem stało dosyć dużo niemieckich samochodów. Jak myśmy weszli już w Senatorską, to z Ogrodu Saskiego wyskoczyła grupa akowców w panterkach, z biało-czerwonymi opaskami na rękach i jeden z nich krzyknął: „Cywile, proszę uciekać z ulic! Akcja się zaczyna!”. Zareagowałam tak jak każde dziecko, które się z czegoś może ucieszyć albo zlęknąć czegoś – podskoczyłam do góry i krzyknęłam: „Tatusiu! Nasi chłopcy!”. W międzyczasie, ponieważ oni tu byli uzbrojeni, Niemcy się tu przysunęli, zaczęła się wymiana strzałów. Ponieważ byłam między nimi, więc coś mnie dosięgnęło. Oczywiście jakiś odłamek. Wycofałam się kilka kroków do tyłu. Na Senatorskiej stoi tam jakiś święty w żelaznym ogrodzeniu, więc się za tym przytrzymałam. Tam był mój ojciec i grupa ludzi. Czuję, że się coś po mnie leje. Wtedy odruchowo wzięłam [przejechałam] rękami po twarzy, spojrzałam na ręce – mam całe czerwone. W tym momencie mój ojciec spojrzał na mnie i był przerażony, bo nie wiedział [co mi jest]. Ja to wszystko rozmazałam. Wyglądałam jak zmasakrowana. Wymiana strzałów trwała tam niedługo. Powstańcy wycofali się w kierunku Ogrodu Saskiego, bo ich tam była mała grupa. Tam nie było więcej niż piętnaście osób. Tatuś złapał mnie za rękę i mówi: „Chodź, pójdziemy tu do szpitala, to ci udzielą pomocy”.

  • Pamięta pani godzinę albo porę dnia, kiedy to było?

To było około piętnastej. Miałam już wtedy zegarek, ale na zegarek wtedy nie spojrzałam. W takich chwilach człowiek nie patrzy na pewne rzeczy. W każdym bądź razie żeśmy poszli w kierunku szpitala, bo tatuś zobaczył, że tak wyglądam, że trzeba mi udzielić jakiejś pomocy, i z sieni jednego z domów wyszła jakaś starsza kobieta i zaczęła się rozglądać. Tatuś do niej się najpierw zwrócił, czy może prosić kubek wody. Chciał mnie obmyć, żeby zobaczyć, co się stało. Okazało się, że źle trafił, bo to była jakaś Niemka i zwymyślała nas jeszcze, więc żeśmy poszli już wprost do szpitala. Jak żeśmy tam weszli, to był straszny ruch. Wszystkich na noszach nosili, bo było bardzo dużo rannych Niemców. Jeden lekarz spojrzał na mnie, ale patrzył się i mówi: „Dziecko kochane, ja ci tu zaraz krzesło przyniosę”. Polecieli wszyscy na górę i za chwilę on zeszedł z mokrą gąbką, wytarł mi całą twarz. Chciał się zorientować, co się stało. Kazał mi usiąść i mówi: „Musisz kochanie poczekać, bo mamy teraz niestety Niemców i pod karabinami musimy ich szybko operować”. Żeśmy tam kilka minut [poczekali]. Trudno mi powiedzieć, ile to było, dla mnie to było długo, ale to chyba nie było tak długo. Za jakiś czas wzięli mnie właśnie na górę, a miałam długie włosy – miałam długie warkocze, więc wycięli mi kawałeczek włosów, ale nie rozplatali, tylko mi tutaj skąd się krew sączyła dookoła wycięli włosy, zrobili mi opatrunek, bo to był widocznie odłamek, a że głowa jest mocno ukrwiona, więc mocno się zalałam krwią. Wtedy byłam już cała czerwona. Byłam w ciemnej spódnicy i w różowej bluzce, ale ta różowa bluzka była cała czerwona i po paru minutach sztywna zupełnie, bo krew zastygła i to sztywne było.

  • Ile miała pani wtedy lat?

Piętnaście. Wzięli mnie na górę, zrobili mi opatrunek. Okazało się też, że miałam lekkie zadrapanie mniejszym odłamkiem nad brwią i pod brwią. Teraz pod brwią, jak się przyglądam, to widzę mały ślad po tym. Miałam dużo szczęścia, że nie [trafił] w oko. Tak żeśmy z opatrunkiem na mojej głowie usiłowali dojść do domu. Szliśmy Senatorską, bo chcieliśmy właściwie przejść Senatorską bezpośrednio do placu Zamkowego, bo to by było najbliżej, ale jak żeśmy doszli do Miodowej, to tam był obstrzał. Nie wiadomo skąd, kto, więc żeśmy się cofnęli. Cofnęliśmy się i skręciliśmy w ulicę Focha. Mówimy, że może przez plac Piłsudskiego do Krakowskiego Przedmieścia dojdziemy. Jak doszliśmy do rogu Focha, to z pałacu Brühla od Ogrodu Saskiego padała cała seria strzałów. Tam w ogóle trudno było przejść. Nas biegła grupka sześciu, siedmiu osób może, różnych. Przede mną był jakiś pan, ja byłam tuż za nim i za mną cała reszta. W pewnej chwili, jak właśnie już byliśmy prawie na rogu, poszła salwa z tamtej strony, ten pan się przewrócił. Wtedy dosłownie straciłam słuch, byłam kontuzjowana. Przy samym uchu tak mi gwizdnęła ta seria strzału, że jak automat, to po prostu nie było zastanawianie się, to była automatyczna reakcja, obróciłam się z powrotem w kierunku, z którego żeśmy szli. Jak się odwróciłam, tak wszyscy znów za mną. Wpadliśmy do najbliższej bramy. To była właśnie Focha 4. Focha to się nazywała przed wojną, teraz nazywa się Moliera. To jest naprzeciwko Teatru Wielkiego, bo Teatr Wielki zajmuje dużo [miejsca]: tu od Moliera, od Wierzbowej i tu od placu Piłsudskiego, i od placu... Jak żeśmy wpadli do bramy, to w podwórzu był magiel. Tam maglarki nas chętnie do siebie wzięły, bo magiel nie był czynny, ale tam było gdzie usiąść. Sytuacja była nieciekawa. Do tego domu właśnie, jak myśmy już tam wbiegli, przyszli Powstańcy i zaczęli mówić, jaka jest sytuacja. Później było już tak, że oni bramy zamykali. Tylko jak mieli atak, to wychodzili, a poza tym to bramy były zamknięte, żeby nikt obcy nie mógł wchodzić.
Jak przyszli ci Powstańcy, to mówię im, że tam, jak żeśmy biegli, to na rogu padł jakiś pan, więc nie wiem, czy on jest zabity, czy żyje, ale w każdym razie go postrzelili. Oni tam w jakiś sposób doszli i ściągnęli go stamtąd, i też go przyprowadzili na Focha 4. Ten dom, to był zresztą elegancki dom. Tam było wyasfaltowane [podwórze]. Tam mieszkał jakiś lekarz, więc zaraz zanieśli go do lekarza. Nie wiem, czy to był chirurg, czy nie, ale w każdym razie podjął się pomóc temu człowiekowi. Wyjął mu kulę, ale niestety on był ranny w brzuch i zanim [lekarz] go zaszył, to on zmarł. Później był z kolei problem, co z nim zrobić, więc chodzili od jednego do drugiego lokatora, żeby rozbić asfalt i gdzieś tego człowieka pochować. Rzeczywiście, tak zrobili. Zdjęli kawałek asfaltu, wykopali dół, zakopali tego człowieka, wyjęli jego dokumenty, zrobili z desek krzyż, napisy na nim. Pewnie ktoś się zajął jego dokumentami, nie mam pojęcia, bo mnie to już nie interesowało na tyle, ale w każdym razie tak to się odbyło.
Myśmy w sumie byli w maglu trzy albo cztery dni i noce oczywiście. Wszyscy się zastanawiali, co robić, bo każdy się pytał: ja mieszkam tu, ja tu, ja bym chciał dojść tam, ja bym chciał dojść tam, więc Powstańcy udzielili nam informacji, ale powiedzieli nam, jeśli chodzi o mnie i mojego tatę: „Nie macie już co iść do swojego domu, bo tam są Niemcy i jak będziecie się zbliżać, to od razu was zastrzelą, więc nie ma sensu. Musicie tu zostać albo jakoś się gdzie indziej [ukryć]”. Byłam w trudnej sytuacji, bo przecież byłam ciągle w brudnym, zakrwawionym ubraniu. Później oni tam zrobili w ten sposób: tu, gdzie była możliwość, gdzie domy nie stykały się ze sobą, to przebijali ogrodzenie i przechodziło się z jednej posesji na drugą. Tam, gdzie był dom, to robili wykopy w piwnicach (zresztą nie tylko tam, w całej Warszawie tak było). W ten sposób, po tych trzech czy czterech dniach pobytu na Focha, żeśmy usiłowali się przedostać z powrotem na Elektoralną, bo tam mamy nasze rzeczy, tam mogłabym się przebrać. To było zorganizowane w ten sposób: myśmy, jak już przeszliśmy tymi przekopami i różnymi innymi możliwościami do Senatorskiej, to tam była brama i naprzeciwko też była brama po drugiej stronie ulicy, ale z kolei to był właśnie ten ostrzał z pałacu Brühla w Senatorską. Tam było hasło: jak my z tej strony otworzymy bramę, to jedna osoba biegiem, i natychmiast wy zamykacie, i my też zamykamy, jak ta osoba wpadnie. I tak od czasu do czasu po jednej osobie przelatywano przez Senatorską [w taki sposób], że jak oni zaczynają strzelać, żeby ucichło, a potem [ostrożnie przebiegać] i się uda. W ten sposób właśnie myśmy z tatusiem [przebiegli], z tym że tata przyjął już taką zasadę, że mówi tak: „Ty pierwsza, bo ja muszę wiedzieć, że ty przeszłaś. Jak ja przejdę, a ty stchórzysz, to co będzie? Rozdzielimy się”. Tak było. Przeleciałam pierwsza. Jak zobaczył, że przeleciałam i jestem już po drugiej stronie, więc następny był mój tata. W ten sposób potem znów właśnie tymi różnymi przebiciami przez całą Daniłowiczowską żeśmy gdzieś szli. Trudno powiedzieć, jak się idzie od tyłu, gdzie człowiek się znajduje. W każdym bądź razie w ten sposób doszliśmy z powrotem na Elektoralną, gdzie zostawiliśmy swoje rzeczy. Oczywiście wszyscy mieszkańcy tego domu, w związku z tym, że było silne ostrzeliwanie i bombardowanie, więc prawie całe życie toczyło się w piwnicach. Myśmy też tam doszli. Wtedy przebrałam się. Założyłam sukienkę półwełnianą, bo tata mówi: „Nie wiadomo, przecież co będzie. [Lepiej,] jak będzie coś cieplejszego”. Założyłam więc taką sukienkę i wzięłam płaszcz. Tam żeśmy byli też chyba dwa czy trzy dni, ale nie dłużej, dlatego że Elektoralna była (chyba i teraz jest dosyć wąska) tak strasznie bombardowana, tam dookoła już się wszystko paliło, nawet ulicą nie było można normalnie iść, bo ciągle coś spadało palącego się. Była taka sytuacja, tata mówi: „Musimy się wycofać”. Znów pytamy Powstańców, gdzie iść. Mówią: „Idźcie na Stare Miasto, bo tam jest najłatwiej w tej chwili przedostać się”.

Wyszliśmy z Elektoralnej. Nie umiem powiedzieć, jak żeśmy szli. Wiem, że przez ulicę Orlą przechodziliśmy, jeszcze jakimiś zaułkami. W każdym bądź razie doszliśmy do Starówki. Zależało nam na tym, bo na Starym Mieście mieliśmy trochę rodziny, więc żeby pobyć z kimś, kogo się trochę znało. W ten sposób doszliśmy na ulicę Długą 6. Tam mieszkała cioteczna siostra mojego taty. Nazywała się Aleksandra Cieślak, a jej mąż Michał. Jej mąż był w tym domu blokowym czy jak to się wtedy nazywało, on zarządzał wszystkim. Też [byli] różni przybysze – ludzie nie mieszkający tam, więc on prowadził rejestr i tak dalej, żeby było wiadomo, kto jest, kto to jest. Jak myśmy już do nich dotarli, był nawet zadowolony, mówi: „Jadziuniu, będziesz moją sekretarką”. Pomagałam mu, ale tam życie też się toczyło właściwie w piwnicy. Ponieważ wujek i ciocia mieszkali na parterze, ale w oficynie – wewnątrz, więc ciotka u siebie gotowała dla wszystkich ludzi, bo ktoś musiał coś przecież jeść. Nie wspomniałam, że jak myśmy byli w maglu, to maglarki nam gotowały. Z sąsiednich sklepów właściciele tych sklepów wydawali towary, bo przecież mieli wejście od wewnątrz, a od zewnątrz było wszystko pozamykane. W ten sposób właśnie ci, którzy mieszkali na dole, bo mieli kuchnie, to gotowali dla całego budynku, dla wszystkich ludzi.

  • Właściciele sklepów sprzedawali ten towar czy rozdawali?

Rozdawali. Właśnie na Długiej 6 właścicielem domu był [Bodytko]. W każdym bądź razie ten właściciel, starszy pan, już dawno nie żył, ale to było młode małżeństwo i jak myśmy tam byli w czasie Powstania, to oni mieli dziecko, które mogło mieć sześć tygodni – noworodek. Też żeśmy wszyscy z nimi siedzieli w piwnicy, ale oni oprócz tego, że byli właścicielami tego domu, to od zewnątrz, po prawej stronie od wejścia, mieli swoją cukiernię. Oni też właśnie z tej cukierni brali towary: mąkę, jajka, wszystko to, co było potrzebne, nosili do mojej cioci i ciocia dla wszystkich gotowała obiady.

  • Czyli pełna solidarność?

Tak. Wszyscy w sumie siedzieliśmy w piwnicach. Zresztą trzeba przyznać, że piwnice na Starówce to przecież przetrwały Powstanie i do tej pory są solidne. Domy się powaliły, a piwnice pozostały w całości. Było tak, że później... Było jeszcze tak, że jak byliśmy na Długiej, to czym mogłam się zająć oprócz tego, że mój wujek zrobił mnie swoją sekretarką? Chodziliśmy – my cywile – barykady budować, bo Powstańcy musieli się gdzieś kryć, a przecież nie mieli czasu, żeby budować barykady.

  • Robiliście to z własnej inicjatywy czy na prośbę Powstańców?

To była i własna inicjatywa, i ich prośba również, ale nikt nie czekał na żadne...

  • Ludność cywilna wspierała Powstańców?

Oczywiście. W Powstanie wszystko było tak... Nie wiem, ale moim zdaniem było tak świetnie zorganizowane, właśnie dlatego że ludzie się wzajemnie rozumieli i wzajemnie sobie wszyscy pomagali, bo inaczej to przecież ludzie by z głodu poumierali. Na przykład między innymi, to było dość ciężkie i niebezpieczne, ale kiedy już był taki okres, że już nie było nigdzie wody, Niemcy pewnie filtry wyłączyli tu, gdzie chcieli, żeby ludziom utrudnić życie, to myśmy z Długiej Mostową w dół chodzili z wiadrami do Wisły po wodę. Tam też trzeba było uważać, bo jak zobaczyli, że tam ktoś się zbliża do wody, to też ostrzeliwali, ale mimo wszystko od czasu do czasu ktoś tam zanurzył wiaderko i wynosił. Jak się ma piętnaście lat i wiadro wody pod górę Mostową przynieść na Starówkę, to nie jest wcale łatwo, a trzeba było. Wszyscy, którzy byli zdrowi i mogli sobie na to pozwolić, to w ten sposób żeśmy się właśnie zaopatrywali później w wodę.

  • Jak wyglądało wasze codzienne życie, kiedy byliście na ulicy Długiej?

Na Freta 16, tam zresztą, gdzie był znany sztab AL-u, tam w tym domu mieszkał mój drugi kuzyn. On był technikiem dentystycznym. Mieszkał na trzecim piętrze, czyli na ostatnim. Oni w zasadzie też siedzieli ciągle w piwnicy, ale jeszcze chcę do tego wszystkiego dodać, że też nie wiem, jakim sposobem, ale w każdym bądź razie też, tak jak my gdzieś szedł, gdzieś nie doszedł i na Starówce spotkaliśmy się również z mojego tatusia młodszym bratem.

  • Jak miał na imię?

Stanisław. Właśnie od tej pory, to myśmy się już w trójkę trzymali. Stryjek wprawdzie twierdził, że on miał niby też iść na akcję na Żoliborz, ale nie zdążył i właśnie zatrzymał się już na Starówce, ale w gruncie rzeczy myśmy się później w trójkę trzymali: tata, stryjek i ja. Tak byliśmy niby u tych moich niby-kuzynów. Mówię niby, bo tam się przecież u nich nie mieszkało, tylko się siedziało w piwnicach. Jak już później nie było światła, to się paliło świece, a ja miałam jeszcze zwyczaj – taka oszczędna byłam – wszystko to, co ze świecy skapywało, to wszystko zbierałam, rozgrzewałam, potem wyciągnęłam niteczkę z koszulki, włożyłam w środek, zwinęłam i miałam cieńszą jeszcze jedną świeczkę.

  • Czyli była świadomość, że trzeba każdy okruszek wykorzystać?

Tak. Chcę powiedzieć, jaka była sytuacja na Freta 16. Ponieważ tam właśnie mieszkał mój kuzyn i on był mniej więcej w wieku brata mojego tatusia...

  • Jak nazywał się kuzyn?

Bolesław Neuberg. Stryjek często tam do niego chodził i z nim też sobie pogadywał. Kiedyś właśnie byli u nas obydwaj, żeby z nami porozmawiać, zobaczyć, co się tutaj dzieje, i szli do siebie, czyli na Freta 16. Jak tylko przekroczyli bramę i weszli tylko na podwórko, bo to też był duży dom na wszystkie strony zabudowany, to wtedy był nalot. Jak zaczęły lecieć bomby, a oni szli we dwóch, to mój kuzyn wpadł do sieni, w której mieszkał. Właśnie w tej sieni na parterze był sztab AL-u, a stryjek wpadł do przeciwnej sieni – po drugiej stronie podwórka. Po chwili stryjek przyszedł do nas i mówi: „Chodźcie, bo trzeba pomóc, bo zawalił się dom, tamta strona, gdzie Bolek mieszkał, ale w piwnicach jest jego rodzina, a do piwnic nie ma dojścia, bo się zawaliło i trzeba ich tymi okienkami jakoś wyciągać”. Zaraz tam się zorganizowało grupę. Panowie przynieśli narzędzia do przepiłowania krat od piwnic, przepiłowali kraty. Myśmy ze sobą wzięli ręczniki zmoczone w wodzie, żeby zanim ich wyciągniemy, podać im mokre ręczniki, żeby oni się troszeczkę ocucili, bo to jest przecież straszne przeżycie siedzieć w miejscu, skąd nie ma wyjścia. Później żeśmy ich właśnie z tych piwnic wyciągali. Oni tam sobie podstawiali stołki, sięgali, a myśmy ich okienkami wyciągali stamtąd.

  • Udało się wszystkich uratować?

Tak. Tam była właśnie żona Bolka Neuberga i jej matka, i jej młodsza siostra. Oprócz tego było jeszcze kilka osób, które w tym domu mieszkały, ale reszty już nie znam. Myśmy ich wszystkich wyciągnęli stamtąd. Jak się okazało właśnie, że ten mój kuzyn Bolesław Neuberg zginął tam razem z tymi AL-owcami, bo on tylko do sieni zdążył wpaść i tam się to wszystko zwaliło, i on niestety tam zginął i został.

  • Jak jeszcze wyglądało życie codzienne? Czy na przykład w tym domu, gdzie pani była, mieliście radio? Czy docierały do was jakieś wiadomości?

Radia to nie mieliśmy. Zresztą w czasie okupacji w ogóle radia nie wolno było mieć, to były pochowane. Pamiętam, jak mój tata nasze radio wyniósł do kotłowni, tam, gdzie pracował i tam sobie trzymał i wieczorami chodził słuchać, a tak to nie wolno było mieć radia. Niektórzy mieli, bo tak jak i my, bo różnie ludzie chowali tu i tam. Myśmy dostawali od Powstańców aktualne gazetki. Zawsze się śmiałam, bo siedziałam w piwnicy przy świecy i byłam lektorem, i czytałam wszystkim głośno.

  • Czyli na bieżąco wiedzieliście, co się dzieje?

Tak, wiedzieliśmy, gdzie jaka jest sytuacja.

  • Czy w czasie Powstania była pani świadkiem kulturalnych imprez typu koncert?

Nie.

  • Czy docierał do was ksiądz?

Nie. Jeśli chodzi o księży, to przecież tam kościół przy kościele stoi, więc się chodziło do kościoła normalnie, jak ktoś chciał.

  • Czyli staraliście się sami dotrzeć?

Tak, bo przecież kościołów na Starówce jest bardzo dużo.

  • Jak długo tam byliście?

Tam byliśmy mniej więcej do połowy, może do 20 sierpnia, bo kiedy spadła bomba na budynek wewnętrzny, gdzie ciotka moja miała mieszkanie, jak już nie było gdzie gotować, to trzeba się było już stamtąd ewakuować, z tym że wtedy już każdy na swoją rękę szedł gdzieś, gdzie kogoś miał. W każdym razie moja kuzynka, której mąż zginął, ze swoją matką i ze swoją siostrą, powiedziała do nas tak: „Słuchajcie, moja mama miała mieszkanie na Rynku Starego Miasta, ale tam jest wszystko zburzone, ale piwnice są całe. Tam się już nic nie dzieje, bo jest wszystko zburzone. Idziemy do tych piwnic i tam jakoś przeżyjemy”. Poszliśmy tam. Tam w piwnicach, bo w ogóle w piwnicach toczyło się życie, bo przecież wszystko już było pobombardowane. Nawet mi jest w tej chwili trudno powiedzieć. Myśmy chyba im bliżej końca Powstania, tym mniej jedli, bo to już nie bardzo było co jeść, ale co jeszcze ktoś miał, to jednak... Sklepy, to wszystko się od wewnątrz otwierało, zawsze coś tam się jadło. Nie było to już nadzwyczajne jedzenie, ale zawsze coś tam się jadło. Tam byliśmy już do 2 września, czyli do momentu, kiedy na Starówkę Niemcy wkroczyli ostatecznie, kiedy Starówka się poddała. Przed tym przyszli do nas Powstańcy i złożyli nam propozycję, że możemy przejść razem z nimi do Śródmieścia, ale oni wtedy mówili tak: „Tylko jest problem w tym, że...”. To miało być w takim miejscu, gdzie były mury i trzeba było w jednym miejscu przez ten mur się przedostać na drugą stronę, bo tam podobno było łatwiej, a dalej to już kanałami. Jak oni nam złożyli taką ofertę, niektórzy się zgłosili, a mój tatuś zawsze na mnie polegał i pyta: „I jak, idziemy?”. Mówię: „Nie, tatusiu, nie pójdziemy. Jestem mała i przez taki mur nie przeskoczę, a jak mają mnie zabić na murze, to wolę być tutaj – wola boska, co się stanie”. Już nie zdecydowałam się, więc myśmy do Śródmieścia się nie przedostawali. Zresztą różnie z tym było. To już wiemy z różnych innych przeżyć.

  • Zostaliście tam?

Tak, zostaliśmy już tam i jak przyszli Niemcy, to wchodzili do każdej piwnicy, wyciągali wszystkich, bo na ogół to wołali, czy jeszcze ktoś został. Jak się nikt nie odzywał, to wrzucali wiązkę granatów, więc albo unieszkodliwili kogoś, albo się czasem komuś udało, nie wiadomo. W każdym bądź razie tak to było.

  • Czy zna pani datę, kiedy Niemcy wkroczyli do piwnicy, w której pani była?

Drugi września. Stamtąd nas wyprowadzili. Tu była właśnie długa droga, bo to... Mnie się wydaje, że to była droga przez mękę, ponieważ oni niezależnie od tego wszystkiego, chcieli nas jeszcze bardziej upodlić i zmęczyć. Wyszliśmy z piwnic z Rynku Starego Miasta, to przeprowadzili nas z tyłu katedry i żeśmy wyszli na Świętojańskiej z tej strony między katedrą a budynkiem, i jak żeśmy weszli na plac Zamkowy, więc spojrzałam na taki widok: kolumna Zygmunta była roztrzaskana na cztery dosyć duże części, ale przede mną szedł tłum ludzi i ja za nimi oczywiście, więc tu pod nogami było wszędzie pełno gruzu, różne leje od bomb. W pewnej chwili doszliśmy do [miejsca] mniej więcej między Świętojańską a Piwną, spojrzałam w prawo. Tam był taki lej od bomby, ale dosłownie taki, jak cały ten pokój, taki szeroki i bardzo głęboki. W środku w leju leżała martwa kobiety. To był straszny widok. Była młoda, była ładna, była dosyć podstawna i leżała w tym leju. Wiatr jej sukienkę zawinął i całe nogi było widać. Taka ładna, solidna naprawdę młoda kobieta i tak przeraźliwie blada, że jak spojrzałam, to mi się niedobrze zrobiło. Odwróciłam się od tego widoku i idę przed siebie. Naraz widzę, że ludzie się rozchodzą. Spojrzałam i oczom swoim nie wierzę: przede mną leży Zygmunt III Waza, tylko nie zdawałam sobie sprawy, że on jest taki wielki. Stanęłam i przeskoczyć go nie dam rady, za duży posąg, więc rzeczywiście ludzie go obchodzili i ja też musiałam go obejść. Z placu Zamkowego sprowadzili nas Mariensztatem w dół. Jak żeśmy doszli na dół, to tam nas prowadzili ulicą Sowią. Tam był plac handlowy. To było nieczynne, więc żeśmy to minęli i ulicą Sowią doszliśmy do Bednarskiej, po czym Bednarską pod górę do Krakowskiego Przedmieścia.
Nie powiedziałam, że jak myśmy odchodzili z Elektoralnej, to żeśmy ze sobą zabrali... Tata na siebie wziął swoje futro podbite, to znaczy palto na futrze, i założył oficerskie buty, bo miał. Nie wiem, czy słusznie, ale uważał, że są solidne i mu wystarczą, tylko że był podejrzany przez to. Ja z kolei założyłam inną sukienkę, włożyłam płaszcz na siebie i do kieszeni swojego płaszcza wzięłam kilka par tatusiowych skarpetek, bo wziął buty i żeby miał co jeszcze zakładać na siebie. Byłam cały czas w letnich sandałkach, więc jak byliśmy na Elektoralnej, to założyłam półbuty. Jak żeśmy już... Tatuś wziął swoje palto, a do mnie mówi: „Okryj się mamusi futrem”. Moja mama miała czarne łapki karakułowe, więc na ten płaszcz narzuciłam sobie jeszcze te łapki. Upał, ja w płaszczu z zarzuconym futrem, tata też w futrze i tak nas prowadzą z góry na dół i z dołu do góry. Oczywiście, upał jest i oprócz tego jest gorąco, bo przecież bez przerwy gdzieś strzelają, coś się wali, coś się pali, więc gorąco na wszystkie strony. Jak żeśmy już doszli do Krakowskiego Przedmieścia, to poszliśmy Królewską. Tam żeśmy skręcili do Elektoralnej, czyli znów trochę się wróciliśmy, i później już żeśmy szli Elektoralną w kierunku Wolskiej. Tak żeśmy doszli do kościoła Świętego Wojciecha na Woli i tam rozpoczęła się pierwsza tragedia – rozdzielali kobiety i dzieci, i mężczyzn. Musiałam iść z kobietami i z dziećmi do kościoła, bo tam nas zagonili, a mężczyźni poszli dalej, czyli rozdzielili mnie wtedy z tatusiem i ze stryjkiem. Zostałam sama, bo już nikogo [nie miałam]. W tym tłumie, jak nas w ogóle ze Starówki wyprowadzali, to już nie mówię o tym, bo myśmy szli przecież i z tą kuzynką. Myśmy się wszyscy w tym tłumie gubili, bo jedni szli wolniej, drudzy szli szybciej. Tak żeśmy się jakoś pogubili, więc tylko trzymałam się z tatusiem i ze stryjkiem, i właśnie przy kościele na Woli nas rozdzielili. Następne przeżycie było właśnie w tym kościele. Zamknęli nas, zakneblowali ten kościół i żeśmy tam spędzili całą noc. Po pierwsze było zimno, bo na kamiennej podłodze ciepło nie jest, pomimo że to było lato. Po drugie ludzie wymęczeni, ludzie ranni, różni, chorzy. W jednym miejscu leżała starsza kobieta. Widocznie już zwariowała w związku z tym, co ją tam spotkało w międzyczasie, bo cały czas krzyczała: „Odejdźcie ode mnie! Przestańcie mnie zapałkami podpalać”. Nikt nic w ogóle nie robił, więc ona miała majaczenia. To było przykre. Poza tym przykre było to, bo przecież każdy człowiek jest tylko człowiekiem i trzeba się było w tym kościele i załatwić. To było coś obrzydliwego. Smród, brud, nędza, w ogóle szkoda mówić.

  • Jak pani radziła sobie sama?

Muszę powiedzieć, że mi się tak wydaje, że człowiek wtedy już prawie nic nie jadł, nic nie pił, to właściwie i odchodów żadnych nie było. Niektórzy z nerwów musieli się załatwiać. W każdy razie działy się różne rzeczy. Mnie to nie spotkało, bo nie musiałam się nigdzie w takich okolicznościach załatwiać, ale to było wielkie przeżycie i strasznie przykre. Na drugi dzień rano przyszli Niemcy, otworzyli nam drzwi i kazali wychodzić. Znów gdzieś nas prowadzili.

  • O ojcu pani nic nie wiedziała?

Wtedy już nic nie wiedziałam. Oni nas zaprowadzili wtedy na Dworzec Zachodni. Tam były podstawione elektryczne pociągi, którymi wywozili nas do Pruszkowa. W momencie, kiedy wsiadałam do tego pociągu… A tam był tłum ludzi, Niemcy dookoła z karabinami i tylko bez przerwy krzyczeli: Schnell! Schnell! Schnell! – im się spieszyło. Jak podniosłam nogę, żeby wejść do pociągu, tak też ktoś widocznie z tyłu też podniósł nogę, kopnął mnie w piętę i mój półbut wpadł pod pociąg, i do Pruszkowa jechałam w jednym bucie.

Jak nas zawieźli do Pruszkowa, to była wielka, ogromna hala jak plac Piłsudskiego, ale pusta, tylko ludzi pełno, bo to już ludzi zwozili do kilku dni widocznie. Jak weszłam do hali, to tam już było tak ciasno, tyle ludzi, w ogóle nigdzie żadnego miejsca. Tam nie było na czym usiąść. Już byłam tak zmęczona marszem poprzedniego dnia i później nocą, w tym kościele i tym wszystkim, że wreszcie znalazłam kawałek miejsca gdzieś pod ścianą, usiadłam. Miałam to futro, więc nie usiadłam na gołym betonie, tylko na tym futrze. Tam siedziałam i w pewnej chwili słyszę, że ludzie chodzą i nawołują się, wywołują swoje nazwiska i widocznie szukają się w ten sposób. Myślę sobie, że też może tak zrobię, bo tatuś już dawno pojechał, poprzedniego dnia, więc może też tu gdzieś jest. Podniosłam się z tego kąta i zaczęłam chodzić dookoła, i też chodzę i wołam: „Wacław i Stanisław Jankowscy! Wacław i Stanisław Jankowscy!”. Nikt się nie odzywa. Myślę sobie: Boże Święty, widocznie się już nigdy nie spotkamy. Już mnie nogi zabolały od tego chodzenia w kółko i znów usiadłam w kącie i siedzę. Chyba dobrze, że usiadłam, bo okazuje się, że tata i stryjek też chodzili w kółko. Oni już tam byli i też mnie szukali, ale jak chodziłam i oni [w tym samym czasie], to głosy się mijały. W pewnej chwili właśnie siedzę pod ścianą i słyszę: „Jadzia Jankowska!”. Jak się zerwę, mówię: „Tutaj jestem!”. Doskoczyłam, patrzę, jest tatuś. Żeśmy się uściskali. Wtedy tata zaczął mi opowiadać, co oni przeżyli poprzedniego dnia. Przede wszystkim przeżyli straszne zdenerwowanie, że musieli się ze mną rozdzielić, ale mówi tak: „Jak my jechaliśmy – mówi – do tego Pruszkowa...”. W Ursusie pociąg stał na stacji, ale pod sygnałami, nie jechał dalej i wtedy tatuś i stryjek ze swojego kalendarzyka wyjęli kilka kartek do notatek. W Ursusie mieszkał mojej mamusi brat. Tam miał swój dom. Wyjęli karteczkę z kalendarzyka i tatuś napisał tak: „Wacek i Stanisław Jankowscy. Jedziemy tym transportem. Jadzia będzie w następnym”. Na drugiej stronie był adres mojego wujka. Kilka tych kartek wyrzucili i ktoś doniósł pod ten adres jedną z tych kartek. Okazuje się, że u mojego wujka, który był zresztą moim chrzestnym, była już moja mama i była mojego tatusia siostra z Dobrej, tylko nie było jej dzieci. Okazuje się, że dzieci, jak wracały (nie wiem, czy w tą stronę, czy w tamtą), to już nie doszły ani do swojego domu, ani do mojego, tylko gdzieś po sąsiedzku wpadły do bramy.

  • Przeżyły?

Przeżyły i też były w Niemczech, też w Berlinie.

  • Jest pani w Pruszkowie, spotkała się pani z ojcem, ze stryjem.

Dowiedziałam się o tym, że oni jakieś kartki wyrzucili, że może będziemy mieli jakąś pomoc, nie wiadomo. W każdym bądź razie, żeby wiedzieli w rodzinie, że my żyjemy.

  • Czyli przez całe Powstanie, jak byliście na Długiej, nie mieliście żadnej wiadomości o najbliższych?

Nie, nie mieliśmy.

  • O bracie, który brał udział w Powstaniu również?

Nie. Jak już żeśmy byli w Pruszkowie... W sumie byłam tam jedną czy dwie noce, jedną chyba. Ludzie mówią, że tam coś dawali, ale ja tam nie dostałam ani nic do picia, ani nic do jedzenia. Widziałam tylko tłum ludzi, nic poza tym. W pewnej chwili już nas wyprowadzają, już mają nas gdzieś wywieźć. Idziemy szerokim szpalerem, też z boku oczywiście jak zwykle Niemcy z karabinami. Prowadzą nas do pociągu. Brama już była otwarta, stał tam pociąg towarowy. Byliśmy z dwieście metrów od tej bramy i pielęgniarka – Polka, pilnowała też tego ruchu i coś tam niby... Nie wiem, w każdym bądź razie ona tam była. W pewnej chwili idzie niedaleko nas i wywołuje: „Jadzia, Stanisław i Wacław Jankowscy”. Poderwałam się, mówię: „Tu jesteśmy”. Przybliżyłam się do brzegu pochodu, ona mi podstawiła nogę. Przewróciłam się, ona się przy mnie nachyliła i krzyczy: „Nosze! Nosze! Proszę nosze! Ktoś zemdlał!”. Jeszcze przed tym mojemu strykowi i tatusiowi pokazała: „Do tamtego bloku, biegiem”. Zrobiło się straszne zamieszanie, bo nie tylko tata i stryjek, ale dużo więcej mężczyzn sunęło w tamtym kierunku. Zrobiła się też strzelanina, kilka osób nawet zabili. To jest przykre, ale kilka osób się uratowało w ten sposób. Ona, jak mi podstawiła nogę, to się pochyliła nade mną i mówi: „Zamknij oczy, nie ruszaj się. Jesteś nieprzytomna. Zabierzemy cię stąd. Później ci powiem, co się stało”. Nie umiałam udawać, przynieśli nosze, to chciałam się na nie władować. Ona mnie podszczypywała jak mogła i mówiła: „Nie rusz się, jesteś nieprzytomna”. Człowiek piętnastoletni jak nie musi, to nie umie udawać. Jakoś wynieśli mnie na noszach do innej hali. Później ona przyszła do mnie i mówi tak: „Słuchaj. Ja mam kontakt z twoją mamą i będę starała się was stąd wyciągnąć. Oczywiście ojca nie, bo tam się nie uda. Jemu dam znak, jak go spotkam. On jest gdzie indziej, ale żyje i w obozie żadnym na razie nie będzie, a z tobą, to będzie tutaj jutro komisja lekarska, ale to będą sami Niemcy i pośrodku tej komisji będzie siedział polski lekarz i on będzie się ciebie o wszystko wypytywał. On będzie Niemcom tłumaczył, więc pamiętaj, pamiętaj, co masz mówić”. Uczy mnie: „Powiedz, że nie wiesz, co się z tobą dzieje, że po prostu od czasu do czasu tracisz przytomność i się przewracasz. Nic więcej nie mów”. Tak rzeczywiście było. Jak komisja była, po kolei każdy podchodził. Przy tej komisji to było tak, że niezależnie od tego, kto co tam mówił, to tak: jedni w prawo, to do wyjazdu do Niemiec, drudzy w lewo, to do wyjazdu do szpitala, trzeci jeszcze gdzieś tam, to jeszcze nie wiem gdzie. Dzielili na trzy grupy. Jak tam doszłam, na pewno byłam blada, bo w ogóle nie jestem nigdy w kolorach, ale w każdym bądź razie ten lekarz – właśnie Polak, pyta się mnie: „Powiedz mi, dziecko kochane – mówi – co się z tobą dzieje?”. Mówię: „Nie wiem, panie doktorze. Od czasu do czasu co parę godzin mdleję, przewracam się. Nie wiem, co się ze mną dzieje”. On mówi: „A przybliż się tutaj do mnie”. Oni siedzieli przy stole. Przybliżyłam się, on mnie wziął, pociągnął powieki w dół i mówi: „Oj, złośliwa anemia”. Przetłumaczył im. Orzekli: „Do szpitala trzeba ją zabrać”. Poszłam na tak zwane miejsce, gdzie mieli iść do szpitala. Na drugi dzień po komisji podwodami chłopskimi wywozili nas z Pruszkowa. Jak już minęliśmy bramy obozu pruszkowskiego, to oprócz pielęgniarki, która niby miała się [nami] zająć i odstawić na właściwe miejsce, to już nikt nas nie pilnował. Jak tylko żeśmy wyjechali za bramy obozu pruszkowskiego, to zobaczyłam mamę i ciocię – siostrę tatusia. Ona, jak nas ustawiała w podwodzie, to mnie posadziła z tyłu, ze spuszczonymi nogami, żebym mogła od razu zeskoczyć i pójść, ale mi powiedziała: „Nie ruszaj się, dopóki ci nie powiem, bo tu wszędzie jeszcze są wieżyczki i wszędzie obserwują, i mogą w razie czego strzelać, więc – mówi – nie ruszaj się”. Zrobiłam taki ruch, jak zobaczyłam mamę, ona mnie przytrzymała i mówi: „Nie rusz się, ja ci powiem, kiedy możesz zeskoczyć”. Jak mamusia widziała, że my już tam jedziemy, to już szli razem tą samą trasą. Jak żeśmy byli za którymś zakrętem, już nie było widać obozu pruszkowskiego, to ona wtedy mówi do mnie: „To leć do mamy!”.

  • Poznała pani nazwisko tej pielęgniarki?

Nie. Nie wiem, jak [się nazywała]. Nawet się mamy nie zdążyłam nigdy zapytać, czy mama znała. Na pewno mama znała nazwisko, bo przecież skoro załatwiała z nią sprawę, to musiała znać. Musiał ją zresztą ktoś mamusi polecić, ale jakoś nie wiem. Może dlatego, że byłam za młoda, to mnie to na tyle może nie interesowało. Teraz żałuję, że nie wiem. Do tej pory to ona pewnie nie żyje, bo przecież też nie była młodzieńcza. Nie była stara, ale pewnie po czterdziestce.

  • Jak się dalej potoczyły pani losy?

Spotkałam się z mamą i ciocią. Ponieważ, jak już nas wypuścili, wywozili, to już było koło szóstej wieczorem, wrzesień, to już trochę zmierzchało.

  • Nie pamięta pani, którego to było września, jak pani udało się uciec?

Nie, nie pamiętam. W każdym bądź razie w Pruszkowie mieszkał brat mojej cioci z Ursusa. Oni tak się umówili, że mówili, że: „Jeśli wyjdziecie późno i wiadomo będzie, że nie będziecie mieli szansy – bo przecież tylko na piechotę można było iść do Ursusa, a to jednak kawał drogi – to zanocujecie u mojego brata”. Tak rzeczywiście było. Myśmy wyszli stąd i poszliśmy do jej brata. Tam przede wszystkim nakarmili mnie porządnie, to znaczy tak, żebym się nie rozchorowała, ale żebym coś zjadła, bo rzeczywiście pierwszy raz od miesiąca czy przeszło miesiąca normalnie coś zjadłam. Tam żeśmy się położyli wszyscy spać. Powiedzieli: „Jutro rano idziecie do Ursusa na piechotę”. Położyliśmy się spać. W nocy o drugiej czy o pierwszej walą kolbami do drzwi Niemcy i musieli wstać, i otworzyć przecież. Ten pan, cioci brat, mieszkał tam z żoną i z trojgiem dzieci, ale syna nie było, bo on chyba w Powstaniu brał udział, a córki – bliźniaczki były mniej więcej w moim wieku. Strasznie się wtedy wszyscy bali, że przez nas to oni wszyscy wpadną, ale jakoś tak było... Kazali nam wszystkim wstawać i dokumenty pokazywać. Tak, jak spojrzeli: Warschau? Aufstehen! Warschau? Aufstehen!. Pruszkowiacy mogli zostać, ich już nie ruszali. Moja ciocia – tatusia siostra, to ona zawsze miała dosyć duży brzuszek i wtedy tak się jeszcze wypięła specjalnie, i mówi do tych Niemców: Kleine! Kleine! – że jest w ciąży. On machnął ręką i kazał jej zostać, a mnie i mamę zabrali. Tak się skończył mój pobyt w jednym obozie po to, żeby znaleźć się w innym. Wtedy to nas zabrali... W Pruszkowie jest fabryka, która nazywa się inżynierów czy mechaników, niedaleko warsztatów kolejowych, gdzie był obóz i tam nas zabrali. Ile nas tam było? W sumie to tam ściągnęli chyba ze trzydzieści osób, bo okazuje się, że to ktoś po prostu nas kupił. Byliśmy niewolnikami – ktoś nas kupił, po to, żeby u niego w Niemczech pracować w fabryce. Zabrali nas do innej fabryki. Tam żeśmy byli do rana. Potem nas zawieźli na dworzec, wsadzili do pociągu towarowego oczywiście, zakneblowali na wszystkie strony. Kobiety, mężczyźni wszyscy byliśmy w jednym wagonie towarowym. Jechaliśmy do Niemiec, tylko wtedy jeszcze nie wiedzieliśmy właściwie, gdzie jedziemy. Z jednej i z drugiej strony wagonu u góry [były] nieduże okieneczka, to tylko żeśmy się orientowali, czy jest dzień, czy noc. Chyba jechaliśmy trzy dni i trzy noce.

  • Czy dostawaliście coś do jedzenia, do picia?

Nie, tyle że ci, co... Niektórzy tam z tych... Tam pruszkowiacy też byli, ale widocznie nie wszystkich brali, to niektórzy mieli coś ze sobą, to się dzielili. Ktoś miał kawałek chleba, ktoś miał cebulę, tam jeszcze coś, to się posilimy czymś tam. Jak żeśmy trzy dni i trzy noce jechali, to już wszyscy mówią: „Proszę państwa, to tu w tym jednym kąciku zrobimy sobie ubikację, bo przecież trudno, ale gdzieś się załatwiać trzeba”. Tak żeśmy znów w brudzie i smrodzie jechali. W pewnej chwili (było już widno) rozsunęli nam całe drzwi na szeroko i powiedzieli, że możemy sobie wyjść. Żeśmy wyszli. Moje pierwsze wrażenie: wyszłam, przeszłam kawałek dalej, zobaczyłam, że to jest jakaś stacja, spojrzałam na napis: Berlin Warschauer Strasse – z Warszawy na ulicę Warszawską do Berlina, ale oni nas tam tylko wypuścili na trochę, żebyśmy rozprostowali nogi i zaczerpnęli świeżego powietrza. Potem żeśmy jeszcze tym pociągiem kawałeczek dojechali, ale już niedaleko, do jakiegoś peronu po prostu i tam wysiedliśmy. Tam załadowali nas w samochód i przywieźli do obozu.

  • Pamięta pani, jak się nazywał ten obóz?

To był w ogóle obóz ukraiński. Tam byli sami Ukraińcy i nas trzydzieści Polek, i kilkunastu Polaków, z tym że w tym obozie siatkowym płotem byli oddzieleni mężczyźni od kobiet, nie mieli dojścia [do siebie], nie było żadnej furtki. Jeżeli można było dojść, to tylko od zewnątrz. Tam nas przywieźli i na dzień dobry prowadzili nas (też miałam ciężkie przeżycie) do łaźni. Barak – łaźnia i tam było dużo kranów. To była niby-łaźnia, ale to tak wyglądało, jak jakieś poidło dla bydła. Wprowadzili nas tam i tak: w jednym pomieszczeniu, to znaczy same kobiety, bo mężczyźni poszli już wtedy gdzie indziej do męskiej strony, miałyśmy się wszystkie rozebrać do naga. Były drzwi... Z tym że w tej łaźni krany były pozamykane, nawet gdybyśmy chciały się wody napić, to nie można było, bo nie była czynna. Doszłyśmy tam. Tam były jakieś drzwi i powiedzieli, żeby czekać, że tam będą nas po kolei wywoływać czy będziemy po kolei wchodzić. Nie bardzo wiedziałyśmy, jak to ma się odbywać. Do naga żeśmy się wszystkie rozebrały i co teraz będzie, nie wiadomo; co będą robić. Każdy się boi, na ogół to przecież młode osoby, bo chyba moja mama była jedną ze starszych. Nie, jeszcze dwie panie były starsze, też z Warszawy, ale tak to wszystko przeważnie młode. Nikt nie chciał [iść], kto pójdzie pierwszy, tak żeśmy się tam... Byłam najmłodsza, więc mówię: „To może ja pójdę pierwsza jako najmłodsza”. Mama mówi: „No dobrze, to idź”. Jak otworzyli drzwi i zaprosili, to weszłam, ale moja mama przyklękła za drzwiami i patrzyła przez dziurkę od klucza, co tam się będzie działo. Rzeczywiście zaczęło się dziać. Była pielęgniarka Niemka i lekarz mężczyzna. Pielęgniarka oglądała nam głowy, ale wtedy to myśmy były jeszcze czyste. Mimo że były różne warunki, ale człowiek u siebie dbał o higienę w miarę możliwości. Ona w pewnej chwili bierze mnie za ramiona, odwraca mnie do niego, a on się schyla, żeby mi włosy łonowe obejrzeć. Jak się ma piętnaście lat, to człowiek jest bardzo wrażliwy na takie rzeczy. Automatycznie się od niego odwróciłam do niej. Niech kobieta to zrobi, skoro już musi. Ona mnie wtedy wyrżnęła w twarz, ale to tak [mocno]. Mówię, że to chyba jest mój stygmat – do dzisiaj, jeśli się czerwienię, to zawsze jeden policzek mam czerwieńszy od drugiego. Ona mi tak z całej siły wyrżnęła w twarz. Co w takiej sytuacji robi młoda dziewczyna? Automat – drugą ręką [uderzyłam] ją w twarz z całej siły. W tym momencie, ponieważ moja mama przez dziurkę od klucza to widziała, górę właściwie, ale widziała, co się dzieje, zemdlała pod drzwiami. Tam się zrobił straszny krzyk, więc jak tam się zrobił krzyk, to tu się zrobiło tak: mnie za ramię, wypchnęli mnie przez drugie drzwi, a tam otworzyli drzwi i [pytają]: „Co się stało?”. – „A tu jakaś pani zemdlała”. Jeszcze oni nie wiedzieli, bo myśmy tam bezimiennie wchodziły, więc nie było wiadomo, że to moja mama. W każdym bądź razie mamusię docucili. Nie wiem, czy dalej je tam wszystkie oglądano czy nie. W każdym bądź razie w ten sposób uniknęłam najgorszego, bo przecież mogli ze mną wtedy zrobić, co chcieli. Miałam trochę szczęścia w tym wszystkim. Z drugiej strony to tak sobie tłumaczę, że Niemcy mają taki charakter, oni są tacy zawzięci, ale oni lubią ludzi upartych, a że byłam mała i tak sobie pozwoliłam, to jakoś mi to uszło na sucho, może dlatego właśnie, że była taka okoliczność.

  • Co dalej się działo?

Potem jak już przeszliśmy przez kontrolę, to nas przydzielili do baraku. Miałyśmy oddzielny barak tylko dla nas, bo reszta to były same Ukrainki. Tam też był taki Ukrainiec, nie wiem, jak on się formalnie nazywał, przewodniczący tych wszystkich, ale to niby nie Niemiec, to on chodził, nosił czarny mundur, taki jak Niemcy, i na rękawie miał opaskę z napisem Dolmetscher, czyli tłumacz, ale on tak tłumaczył, bo on ani niemieckiego dobrze nie znał, ani polskiego, więc może po rosyjsku czy po ukraińsku coś mówił, ale to takie było tłumaczenie... Miałam właśnie później między innymi też z nim do czynienia.
W ogóle najpierw jak nas przydzielili do baraku, to kazali nam sobie go wyposażyć. Przyjechał samochód, przywiózł piętrowe łóżka, szafy, jak to w obozach były, i myśmy musiały tam sobie wszystko same lokować i ustawiać. Łóżka to pół biedy, bo były składane, to się po prostu deski nosiło i składało, ale szafy były w całości. Były wprawdzie wąskie dwudrzwiowe, ale wysokie. Żeśmy nosiły te szafy tak, że jedna się nachylała, kładło się na nią szafę, a druga z tyłu trzymała szafę, żeby jej było nie za ciężko i tak żeśmy z szafą szły do baraku. W ten sposób żeśmy sobie urządziły naszą salę. Jak żeśmy sobie to urządziły, to na drugi dzień przyniesiono nam wiadra, proszki i kazano nam okna myć, więc pamiętam, że znów miałam przygodę. Weszłam na drabinę, bo chociaż to były parterowe baraki, [ale] nie byłam taka duża, żeby do końca okna sięgnąć. Weszłam na drabinę z mokrą szmatą, żeby myć okno, a byłam w sukience. Co się ruszyłam, to wiatr podwiewał sukienkę, a w tym samym czasie, jak myśmy myły u siebie okna, to do tego baraku niemieckiego, gdzie oni mieli swoje biura i wszystko, przywieźli arbuzy i pełno os latało dookoła. Jak owoce są, to wiadomo. W pewnej chwili zamachnęłam się ścierką, żeby rękę wysoko podnieść, i jak mnie coś ucięło w pośladek, spadałam z drabiny. Okazało się, że mnie osa ugryzła. Pupa mi spuchła, ale to nie tragedia, przeszło.

  • Jak wyglądało życie w obozie? Pracowałyście?

Nas kupił niejaki pan Wilhelm Döring, ale dopóki nas nie zarejestrowano, to myśmy były w obozie i tam oni nas wykorzystywali, jak to się mówi, z tym że to było takie wykorzystywanie, że robiliśmy różne rzeczy, strasznie ciężkie. Mówię, że wszystkie moje stawy są chore właśnie przez to, co na początku robiłam w tym obozie.

  • Co pani tam robiła?

Najpierw dali nam szpadle i kazali dookoła bloku tak na [głębokość] sztychu łopaty robić uliczki, wgłębienia. Jak żeśmy już wykopały to wszystko dookoła baraku, to przyprowadzili nam platformę konną, ale bez koni i my kobiety same, oczywiście pod nadzorem Niemca, jechałyśmy platformą do żwirowni, ale żwirownia była już na tyle wybrana, że tam trzeba było na dół zjechać, napełnić platformę żwirem, wyciągnąć ją stamtąd i przywieźć. My byłyśmy za konie, bo jedne ciągnęły, a drugie pchały, a przecież taka duża platforma, napełniona żwirem, to przecież parę ton ważyło.

  • Ile was pracowało przy takiej platformie?

To były dwa dyszle przy platformie, a przy każdym dyszlu były chyba ze trzy kobiety i reszta z tyłu żeśmy pchały. Dziesięć najwyżej mogło nas tam być, bo chyba tyle nas pojechało.

  • Żwir zawoziłyście do obozu?

Zawoziłyśmy do obozu i tam żeśmy sypały w ten wykopany przez nas niby-chodniczek taki, ale to jeszcze nie koniec, bo jak żeśmy już wysypały żwir, to przyprowadzili walec. Ten walec to był taki jak krąg studzienny, tylko pełny i przez środek przechodziła stalowa oś, i z boku miał takie dwa [uchwyty] i na końcu na dwie ręce trzymadło. Nie wiem, ile taki walec może ważyć, ale parę ton na pewno. Ja i druga pani z drugiej strony żeśmy ciągnęły walec po żwirze, żeby to ubić. Człowiek mógł sobie naprawdę wszystkie stawy zniszczyć.
  • Co jeszcze robiłyście?

Jak żeśmy to zrobiły, to kazano mnie konkretnie – bo nie wiem, co inne robiły – dali mi piłę, długą, na dwie ręce, ale byłam tylko jedna. Stał stojak – iksy, położyli mi kłodę i kazali piłować. Nigdy piły w ręku nie miałam, piła mi się chwiała, nawet jednego zęba nie mogłam poruszyć piłą. To nie była dla mnie robota, to w ogóle była robota dla dwóch osób, a nie dla jednej. Stanęłam przy pile i stałam, aż przyszedł ten niby Dolmetscher i zaczyna się ze mną kłócić, mówi mi, że mam piłować, a nie stać przy tym i tak dalej. Powiedziałam, że nie umiem tego robić i nie będę tego robić. Wtedy pokazał się Lagerführer. Jak żeśmy przyjechali, to Ukrainki poinformowały nas jeszcze, że one tu miały lepszego Lagerführera, ale jak się dowiedzieli, że przyjadą Polki z Warszawy, to przysłali nam Lagerführera z jakiegoś obozu koncentracyjnego. Mówimy: „Dobrze nas tu będą traktować”, nie mówiąc o tym, że jak nas tam wprowadzili, to myśmy nie miały imion i nazwisk. Myśmy były Warschauer Bandit. Dla nas to była duma, a że tak było, to trudno. Wtedy właśnie, gdy przekomarzałam się z Dolmetscherem, że tego nie będę robić, i przyszedł Lagerführer. Pyta się Dolmetschera, co mam tu robić i co ja tu w ogóle z nim rozmawiam, o czym. On zaczął tam po swojemu, do tego jeszcze trochę seplenił. Widziałam, że Lagerführer też się już złościł, a ponieważ co by nie powiedzieć, nie mogę powiedzieć, że znam niemiecki, bo nienawidzę tego języka, ale przecież uczyłam się przez cały czas okupacji, bo to było konieczne i obowiązkowe, więc zaczęłam mu sama na swój sposób tłumaczyć. Powiedziałam, że on mi kazał piłować to drzewo, dał mi piłę, która jest dla dwóch osób, a nie dla jednej, a ja w ogóle nie potrafię tego robić, a poza tym powiedziałam, że mam dopiero piętnaście lat i nie mam siły, i nie będę tego robić. Może mu się podobało to, że potrafiłam się z nim dogadać, nie wiem, w każdym bądź razie zawołał Dolmetschera do siebie i mówi tak: „Masz jej dać kijek z gwoździem, a ona będzie chodzić po obozie i zbierać papierki”. Niejako wywalczyłam sobie lżejszą pracę, ale po tych wszystkich ciężkich trudach...

  • Kiedy zostaliście przewiezieni do Niemca, który was kupił?

Po prostu myśmy tutaj cały czas byli w obozie, bo myśmy już tu byli zaplanowani, że będziemy tutaj mieszkać, ale chyba 27 września byliśmy zawiezieni do Arbeitsamtu, żeby nas zarejestrować. To był najważniejszy Arbeitsamt na cały Berlin, bo oni tam z wszystkich obozów rejestrowali wszystkich. To było Berlin Wilhelmshagen. Jak nas tam zawieźli, to [tam był] tłum ludzi, bo z kilku obozów tam przywieźli. Tam nas najpierw rejestrowali, potem spisywali dane, robili nam swoje dokumenty. Jak nas zawieźli do Wilhelmshagen, w pewnej chwili patrzę, a moja mama się z kimś ściska i całuje. Przyglądam się, a to moja ciotka, która z mamusią była właśnie w naszym domu (ta, co z Piastowa do nas przyjechała). Ciotka mówi: „Jestem tutaj w obozie Berlin Köpenick”. To był obóz kolejowy, bo one były w kolejowych barakach między różnymi torami i robili tam rzeczy chyba właśnie przy kolei. Ona mówi do mojej mamy: „Słuchaj, jest ze mną Miecia i Zbyszek”, czyli dzieci mojej ciotki z Dobrej, te, które nie doszły już ani tu, ani tu. Myśmy się wszyscy w Berlinie spotkali. To znaczy z dziećmi się nie spotkaliśmy, bo dzieci akurat wtedy nie były, tylko ciocia była do rejestracji, a oni nie wiem, może byli kiedy indziej. W każdym bądź razie ciocia powiedziała, że mieszka z nimi w jednej sztubie (tak to się nazywało). Powiedziała, że jest jeszcze z nami pani, powiedziała nazwisko. Nie pamiętam już też tego nazwiska, ale to była nauczycielka, która u sióstr nazaretanek (ponieważ ta szkoła w owym czasie nazywała się krawiecka) uczyła nas krawieczyzny, i to była właśnie moja nauczycielka od krawiectwa. Oprócz tego jeszcze była z nimi w tym pokoju synowa naszego portiera z Nowego Zjazdu.
Później, już od następnego dnia, jak nas zarejestrowali, otrzymaliśmy karty na przejazd. Oni w Niemczech mieli trzy rodzaje kart: żółte dla pracowników umysłowych i uczniów, czyli od godziny ósmej do szesnastej mogli poruszać się środkami lokomocji; zielone [karty] dla tych, którzy pracowali na dwie zmiany, i były czerwone. Myśmy dostali czerwone, bo myśmy mieli też pracować również na trzy zmiany, z tym że w zasadzie myśmy na trzy zmiany nie pracowali. Przeważnie tylko [na pierwszą zmianę].

  • Czy mając karty, mogłyście się panie same poruszać po Berlinie?

Jak wychodziliśmy do pracy, to w obozie musieliśmy się ustawić parami, odliczyć, wtedy nas wszystkich razem wypuszczano. Mieliśmy obowiązek wrócić w taki sam sposób.

  • To po Berlinie poruszałyście się same?

Tak. Mieliśmy o tyle dobrze, że czasem można było coś kupić, różnie to bywa, coś wymienić.

  • Skąd miałyście pieniądze na kupno? Płacono wam?

Nie, nie płacono nam. Nie pamiętam, żeby nam płacili. Nie, nie płacili nam. Raz się zdarzyło... Oczywiście każdy miał literkę P na ubraniu. Myśmy mieli o tyle dobrze, że to był pierwszy przystanek od końcowej stacji autobusu, którym miałyśmy jechać do metra czy do S-Bahn, bo S-Bahn jeździł górą, a metro dołem. Ponieważ tam jeździły piętrusy, więc jak myśmy wsiadały koło nas, to żeśmy szły od razu na górę i miałyśmy siedzące miejsca, bo jak byśmy siedzieli na dole, to by nas Niemcy wyrzucili, nie pozwalaliby nam siedzieć, a tak to kontrolerka nigdy nic nie mówiła. Myśmy szły sobie na górę i tam żeśmy siedziały. Obóz mieścił się w Berlinie Zehlendorf.

  • Ten obóz tak się nazywał?

Nie, to był obóz Frauenlager Spinnstoff-Fabrik. Obok obozu była właśnie fabryka włókiennicza i tam pracowały Ukrainki, które były w tym obozie. Właśnie jak żeśmy dojeżdżały już do S-Bahn, tam żeśmy się przesiadały do pociągu i pociągiem jechałyśmy, bo pracowaliśmy w dzielnicy Berlin Tempelhof Oberlandstraße 75. Jak żeśmy czekali na peronie na pociąg (było tam dużo różnych ludzi, Niemców przede wszystkim, bo przecież Polacy, tacy jak my, co nas akurat grupkę puścili, żebyśmy jechali do pracy, [to byli w mniejszości]), to podeszła do mnie Niemka, starsza pani. Miała spory pakunek, ale w gazecie, i ona tak do mnie doszła, i wciskała mi to w ręce. Patrzyłam się na nią, nie wiedziałam, o co chodzi, ale ona tak tu wciska, tu mi pokazuje. Powiedziałam jej: Danke schön. Wzięłam to i odeszłam. Jak przyjechałam do naszej fabryki na Oberlandstraße, to rozpakowałam to. Okazało się, że to był pokrojony w kromki cały bochenek chleba, czymś delikatnie przesmarowany, ale przesmarowany. To jest właśnie dowód na to, że nie wszędzie są podli ludzie. Zobaczyła młodą dziewczynę, małą, bo w ogóle nie wyglądałam nawet na młodą panienkę, tylko na dziecko, i wcisnęła mi to. Takie coś, jak się dostaje, to trudno, żebym miała to sama jeść, bo bym po pierwsze nie zjadła jednego dnia, a trzymać też nie było sensu, więc znów żeśmy się z wszystkimi koleżankami z obozu podzieliły. Każda dostała po kawałku i żeśmy coś na żołądek wrzuciły. To był właśnie przyzwoity gest ze strony Niemców.

  • Gdy jeździłyście do pracy, spotykałyście się z gestami agresji w stosunku do was?

Oczywiście też była. Było też tak, że jesteśmy na schodach ruchomych, jedziemy do S-Bahn. Jestem z mamą na tym samym stopniu i rozmawiamy ze sobą, a ktoś za nami mówi po polsku: „Dzień dobry”. Obejrzałam się, mówię: „O jej, my się znamy?”. Ten pan mówi: „No jak to? Jesteśmy po prostu Polakami”. Mnie jako dziecko to mogło zdziwić. On mi tak powiedział, to myślę, że faktycznie. Tak się nawiązywało różne znajomości, z tym że w tym przypadku nie była to żadna dłuższa znajomość, bo akurat on jechał gdzie indziej, my gdzie indziej. Nawet nie wiem, czy on był w obozie, czy gdzie indziej, w ogóle kim był. W każdym bądź razie był to miły odruch. Na przykład jak żeśmy później jechały S-Bahn, to wiadomo, że jest miejsce, to się usiądzie. Moja mama miała takie zdarzenie, bo ja na ogół nie siadałam, bo już wiedziałam, co się może zdarzyć. Zresztą w tym wieku to młodzież na ogół nie siada, tylko zawsze starszym ustępuje miejsca, przynajmniej ja tak byłam wychowana. Mamusia usiadła i w pewnej chwili, już się zapełniło wszystko i przyszedł młody oficer, Niemiec, popatrzył się i mówi: Aufstehen!. Usiadł na mamy miejscu, więc już od tej pory moja mama więcej też nie siadała. Mówi: „Jeśli oni nie mają nawet dla starszych szacunku, to już nie będę zajmować miejsc”. Są oczywiście takie nieprzyjemne historie.

  • Jaką pracę tam wykonywałyście?

W ogóle ten zakład, ale zanim jeszcze zaczęłyśmy normalną pracę w fabryce, to najpierw na podwórzu fabrycznym była wielka, wysoka sterta różnego zardzewiałego żelastwa i pierwsza naszą czynność, to dali nam szmergiel, czyli papier ścierny, i kazali nam czyścić. Mieliśmy wziąć jakąś część i czyścić, a że to były różne duże koła, kółka, kółeczka, Bóg wie co, różne tryby, trybiki, a to była wysoka góra, to wlazłam sobie na tę górę, żeby znaleźć coś małego. Rzeczywiście, znalazłam coś takiego jak przekładania od roweru mniej więcej. Schodziłam z tym z góry na dół i coś tam poruszyłam, bo wiadomo, że jak jest taka góra, to co i rusz, i zaczęło się toczyć koło żelazne, tryb wielkości koła samochodowego. On tak się toczył, jak schodziłam i jak zeszłam na dół, już byłam pewna, że już jest wszystko w porządku, bo on się zaczął kręcić i wreszcie się przewrócił, i kantem [przewrócił się] na mój palec duży od nogi. Z bólu przewróciłam się.
W związku z tym, że pojechałam do Niemiec w jednym bucie, to kupiono mi tam drewniaki płócienne, całe kryte, ale drewniaki. W tych drewniakach nie umiałam chodzić. Pozbijałam sobie kostki u nóg, ciągle mi krew z nich leciała, bo nie umiałam chodzić w drewniakach. Paznokieć na dużym palcu przez siedem lat mi schodził. Co wyrósł, to zeszedł. Nie wiem, czy to po tym, czy jak, ale tak to mniej więcej było.

  • Jakie prace wykonywałyście?

Później, jak już pracowałyśmy w fabryce... W ogóle fabryka, w której myśmy pracowały, to była fabryka żyletek. Nazywała się „Roth-Büchner”. Nas kupił pan, który się nazywał Wilhelm Döring. On w tej fabryce miał wydzielony kawałek. To było odgrodzone siatkowym parkanikiem. Tam się robiło drobniutkie sztyfty – części do samolotu, z tym że tam było dużo maszyn, każda robiła co innego. Na terenie fabrycznym za naszym ogrodzeniem, tam była jeszcze tokarka czy coś, w każdym razie maszyna, w którą wchodziły druty mosiężne chyba i ta maszyna na odpowiednie [kawałki cięła na druty]. Przy tej maszynie pracowało właśnie dwóch panów z naszej grupy Polaków. Z tej naszej grupy było też dwóch inżynierów, to oni niby nami dowodzili. Ten Niemiec nie miał z nami nigdy nic wspólnego, tylko dowodzili nami ci dwaj panowie inżynierowie. On to wszystko z nimi uzgodnił i potem oni z nami pracowali. Ci panowie inżynierowie to chyba byli bracia i nazywali się Żychlińscy. Tam było dużo drobnych maszyn. Ta praca polegała na tym, że tamta maszyna dzieliła druty na kawałki i te kawałki przechodziły przez różne maszyny, bo w jednej maszynie wierciło się w jedną stronę, w drugiej w inną. Każda maszyna robiła co innego i w ostateczności wychodził z tego sztyfcik. To było coś, czym oni wewnętrznie mocowali różne części w samolotach. Moim zadaniem było to, że biegałam pomiędzy wszystkimi maszynami, tudzież, tam, gdzie ci panowie cięli druty na kawałki. Chodziłam z mikrometrem i suwmiarką, i sprawdzałam, czy z każdej maszyny wychodzą właściwe wymiary. Jeżeli coś było nie tak, to musiałam inżynierowi zgłosić i oni wtedy coś tam regulowali.

  • Czy miała pani jeszcze jakieś inne zadania, czy tylko to?

Nie, jeśli chodzi o tę firmę, to tylko to. Hala, w której pracowaliśmy, to była olbrzymia hala i tam rzędami stały maszyny, które cięły i robiły żyletki. Z kolei te metalowe taśmy prowadziły z jednej maszyny do drugiej, po drodze szurały po betonie. Tam był taki hałas, zgiełk, bo każda maszyna co innego wybijała i tam było tyle tych maszyn naraz, bo to było wiele rzędów i w ten sposób wiele tych maszyn, więc tam był bez przerwy taki huk i taki zgrzyt tego metalu po betonie, to jak tam chciało [się] coś do [kogoś] powiedzieć, to trzeba było prosto w ucho wrzeszczeć, bo inaczej to się nic nie zrozumiało.

  • Pani też pracowała w tej hali?

Myśmy byli tylko oddzieleni parkanikiem drucianym, więc to była właściwie jedna całość i ten głos tu dochodził. Między innymi też właśnie twierdzę, że pierwszy raz to straciłam słuch wtedy, kiedy mnie kontuzjował odłamek na Focha, a potem w tej fabryce właśnie traciłam słuch, bo tam to straszne było.

  • Jak długo była pani w Berlinie?

U tego „Roth-Büchnera” pracowały takie (to znaczy nie na hali, tylko gdzieś z boku) dwie starsze panie i one zawsze gdzieś w godzinach południowych wychodziły. Na dole mieli stołówkę... To były Polki czy Niemki?
Niemki, bo tam już tylko Niemcy pracowali. One wychodziły gdzieś na obiad. One zawsze przechodziły koło nas, ciągle nam się przyglądały. Przez tą siatkę widziały, że to przeważnie kobiety są, widziały mnie, że jestem. Kiedyś te kobiety zwróciły się do moich przełożonych, że one tu widziały małą dziewczynkę, a ona by się im przydała, bo one mają tam taką pracę i nie mogą sobie poradzić, a to trzeba kogoś właśnie niedużego, sprytnego. [Moi przełożeni] zgodzili się. Chyba ze dwa tygodnie u nich pracowałam. To były dwie starsze panie Niemki. Ponieważ umiałam się z nimi dogadać, to żeśmy od czasu do czasu rozmawiały. One mi w ogóle pokazały, jak się robi żyletki od momentu na hali aż do końca. Właściwie to u nich były olbrzymie jak gdyby misy automatyczne, w których było pełno oliwy, ale części wydobywały się na wierzch, potem się zanurzały, i one tam się oliwiły. Tam były wkładki, na wkładkach były żyletki...

  • One przy tym pracowały?

Tak. One mnie tam wzięły i tam od czasu do czasu właśnie wstawiałam ustawione rzędy [żyletek] do misy z oliwą, żeby się oliwiły, z tym że jak się wstawiało, to się nie miało z tą oliwą do czynienia, a potem ona coś przekręcała i to się opuszczało niżej, i wszystko zanurzało się w oliwie. W tym czasie, jak właśnie przez dwa tygodnie u nich pracowałam i żeśmy sobie rozmawiały o tym i o owym... One w ogóle umówiły się i wtedy kiedy one szły na swój obiad, to każda z nich na zmianę codziennie przynosiła śniadanie dla mnie – raz jedna, raz druga. Robiły mi herbatę i szły na obiad, a ja tutaj sobie siadałam i zjadałam dwa kawałki chleba z masłem czy z dżemem i popijałam herbatą. Mimo wszystko miałam trochę szczęścia w całym swoim nieszczęściu. Dla mnie to było bardzo dużo, bo jak już tutaj zjadłam dwie kromki, to w domu, jak przyjechałyśmy do obozu, to niby jadłyśmy zupę, ale obozowe żarcie to było paskudne. Zawsze przez ten czas jak tu przychodziłam i one mi dawały śniadanie, to część swojego chleba oddawałam mamie. Przecież ona też musiała coś jeść. One mi właśnie powiedziały, że każda z nich miała męża i po trzech synów, i wszyscy zginęli na wojnie, i one mają tak dosyć Hitlera i wojny, że dla nich już nic nie istnieje, tylko człowiek. Mówią: „Jak zobaczyłyśmy ciebie, taką małą dziewczynkę i ty tu musisz pracować, dlatego że jesteś Polką – mówi – to nam się serca kroiły”. Tak właśnie wykombinowały, żeby mnie na jakiś czas wziąć, i tak mnie dożywiały.

  • Do kiedy tam pracowałyście?

W pewnym sensie do końca wojny. Konkretnie do 24 kwietnia.

  • Jak wyglądało wyzwolenie obozu?

Jak już się nasiliły naloty na Berlin, na to wszystko, to już było w ogóle różnie, bo na przykład zdarzało się tak, że... Niemcy organizację to jednak mają [bardzo dobrą]. Oni w każdej sytuacji sobie radzą, oni swoich nie puszczą, a tych, co pracują, przepuszczą. Były takie sytuacje, że na przykład po nocnym nalocie jechaliśmy normalnie do pracy, ale nie było takiego pociągu, ale oni od razu mówili, że tu i tu trzeba wsiąść na inny peron i tak dalej, bo tu nie można, ale tamtędy przewiozą, więc jakoś żeśmy jeszcze dojeżdżali. Później, jak już się zaczęły właśnie zmasowane naloty na Berlin, tośmy do pracy nie jeździli, siedzieliśmy w obozie, a konkretnie nie w obozie, tylko z tego obozu to nas wypędzili do piwnic pod Spinnstofffabrik, bo tu też już było niebezpiecznie. W międzyczasie w obozie byłam jeszcze chora, jeszcze zanim zaczęliśmy pracować – zaziębiłam się po prostu, a ponieważ oni zawsze żądali, żebyśmy się tam rządkiem ustawiały, odliczały i tak dalej, więc wtedy nie wyszłam, bo byłam chora. Moja mama stała i powiedziała, że jej córka jest chora, to kazali mnie przyprowadzić. Przyprowadzili mnie, kazali mi odliczać, a ja już byłam tak zgorączkowana, że w ogóle nie wiedziałam, co się ze mną dzieje. Jak przyszło do mnie, żebym odliczała, to się przewróciłam, a może specjalnie, już nie wiem. W każdym bądź razie zabrali mnie na izbę chorych, zobaczyli, że mam gorączkę i położyli mnie na łóżku w izbie chorych. Wtedy powiedziałam: „Nareszcie na jakimś lepszym łóżku leżę”. Nasze obozowe sienniki były przecież wypychane wiórami, to po kilku nocach spało się jak na desce. Chyba trzy dni byłam na izbie chorych, ale co to było za leczenie. Dawali mi jakieś czerwone proszki. Kiedyś przynieśli mi śniadanie: kubek czarnej, gorącej kawy i kromkę chleba suchego. Człowiek młody, to głupi, nie zawsze się zastanowi, co robi. Ogłosili alarm, a myśmy z izby chorych musieli do wykopów do schronów iść, więc się okryłam kocem, zeszłam do schronu, ale mówię, że ostygnie mi kawa, jeszcze nie zdążyłam się napić, położyłam kromkę chleba na kubku z gorącą kawą i zeszłam do schronu. Jak przyszłam, to moja kromka chleba była przez mysz wyjedzona, tylko skórka została, a kawa była zimna.

  • Jak odbyło się zakończenie obozu i jak wyglądał powrót do kraju?

Jak żeśmy siedzieli pod fabryką w schronie i wtedy nacierały wojska rosyjskie na Berlin, więc... Myśmy byli nad samym kanałem, bo zaraz za kanałem była miejscowość Teltow i kanał, [który] nazywał się Teltowkanal. Myśmy siedzieli w schronie i jak już Rosjanie przeszli na tę stronę, a wszystkie mosty na tym kanale Niemcy wcześniej wysadzili w powietrze, więc jak już żeśmy siedzieli w schronie i przyszli Rosjanie, to nam wszystkim kazali wyjść, więc i tym Ukraińcom, i nam. Powychodziliśmy. Oni sobie założyli na kanale most pontonowy. Myśmy chcieli przejść, to nam nie pozwolili, bo powiedzieli, że wojsko musi przechodzić przede wszystkim, ale jak chcemy iść, to mamy iść wpław, ale kto pójdzie wpław, jak człowiek wymęczony nie pójdzie, a poza tym nie umiałam pływać, to bym nie poszła. Działania jednak trwały i bez przerwy gwizdały nad naszymi głowami różne pociski. Myśmy się ukryli pod wysadzonym mostem. On był wysadzony, ale jego części stały. On stał mniej więcej środkiem do wody, ale to wszystko było już naruszone, bo to było wysadzone w powietrze. W pewnej chwili gdzieś blisko znów rąbnął pocisk i z tego mostu kawał betonu spadło mi na głowę. Straciłam wtedy przytomność, ale całe szczęście, że beton spadł na mnie całą swoją szerokością, a nie kantem, bo przecież by mnie zabił. To też była nieprzyjemność. Wreszcie nam potem pozwolili przejść tym pontoniakiem dalej, więc żeśmy szli przed siebie. Tam nami już nikt nie kierował, już każdy szedł na własną ręką.
  • Cały czas żeście z mamą szły piechotą z Berlina?

Tak, piechotą żeśmy szły do miejscowości Reppen. Po polsku to się nazywało Rzepin. Tam już były towarowe pociągi i można było się gdzieś kawałek zabrać. W międzyczasie już po tym niby-wyzwoleniu...

  • Czy pani pamięta miesiąc, kiedy ruszyłyście z Berlina?

Dwudziesty czwarty kwietnia.

  • Kiedy dotarłyście do Rzepina?

W Rzepinie byłyśmy już w maju, ale...

  • Czy to było już po ogłoszeniu końca wojny?

Nie, ogłoszenie końca wojny zastało nas w Rzepinie. Były jeszcze takie sytuacje, że jak myśmy gdzieś tam szli na przykład, to jeździły wojskowe samochody i nieraz sami prosili, że nas podwiozą, to żeśmy się zgadzali. Jak już później żeśmy z obozu wracali, to jak już Rosjanie weszli, żeśmy się trzymali w takiej paczce, gdzie byłam ja, moja mama, był mój tata, było jedno małżeństwo z Warszawy i było jeszcze jedno małżeństwo z Pruszkowa, i oprócz tego prawie same młode kobiety. Myśmy się trzymali w takiej grupce i to zawsze mój tata mówił: „To jest moja żona, a to są moje córki i moi zięciowie”. Robił z nas rodzinę, żeby już nas nikt nie szarpał. Różnie było. Było tak na jednej kwaterze, bo myśmy zajmowali po prostu opustoszałe poniemieckie domy. Tam żeśmy się przesypiali i szli dalej. Na pewnej kwaterze przyszedł Gruzin oficer, ale sympatyczny pan, i zapytał się nas, czy któraś z nas potrafi robić ruskie pierogi, więc moja mama mówi, że potrafi. On zapytał się, ile nas jest, i że przyniesie odpowiednie produkty i niech mama robi pierogi, a on przyjdzie wieczorem i zjemy razem kolację. Rzeczywiście, było przyjemnie i trochę żeśmy sobie pojedli. On między innymi tak nam mówi: „Słuchajcie – mówi – jest różnie. Możecie narzekać, ale widzicie, bo to jest tak...”. Jak już była taka sytuacja, że już nie mieli kim walczyć, to w pierwszą linię do boju wypuścili wszystkich więźniów kryminalistów. Mówi: „Myśmy im powiedzieli, że jak przeżyjecie, to macie wszystko darowane, a jak zginiecie, to trudno. Jak kryminaliści są w pierwszych szeregach, to potem się takie różne rzeczy dzieją, gwałty i tak dalej”.

  • Kiedy dotarliście do Warszawy?

Do Warszawy dotarliśmy 12 maja.

  • Proszę opowiedzieć o spotkaniu z ojcem.

Mój tata wtedy kiedy przedostał się na halę [w Pruszkowie], to po prostu tam u nich już pracował, ale miał kontakt z zewnętrznym światem. Jak pojechałam do Niemiec, a miałam przy sobie różne drobiazgi, jak to młoda dziewczyna zawsze nosi papeterię, wieczne pióro (długopisu wtedy nie było), napisałam list do mojej ciotki w Ursusie. Napisałam, gdzie jestem, podałam adres i napisałam już wtedy o tym, żeśmy się spotkali z tą ciocią, że tam są jej dzieci. Tutaj oni, później jak już tutaj też... Czy to byli jeszcze Niemcy, czy już nie, ale w każdym razie potem tutaj tych Polaków też gdzieś pod warszawskie wsie rozpędzili, bo jak ktoś nie miał blisko rodziny, to żeby gdzieś ktoś ich karmił. Ciocia pojechała do Łowicza i tam mieszkała u sołtysa.

  • A tata?

Mój tata ciągle pracował jeszcze w Pruszkowie, dopóki Pruszkowa nie zlikwidowali. Ponieważ tata też się dowiedział, gdzie my jesteśmy, a tatusiowi postawili taki warunek, że owszem, pracował tu, ale teraz to musi wyjechać do Niemiec. Tata podał adres, gdzie my jesteśmy, w jakim obozie, że skoro ma pojechać, to niech go zawiozą tam, gdzie ma żonę i dziecko.

  • I tam się spotkaliście?

Tam żeśmy się spotkali. Tatuś przyjechał w grudniu chyba. Tak, zanim tam dojechał, to już był grudzień.

  • Jak zorganizowaliście sobie życie tuż po powrocie do Warszawy?

Myśmy zamieszkali wtedy u mojej cioci, która była u nas w Powstanie w Warszawie. Ona mieszkała w Piastowie, ale mieszkała jeszcze z przyrodnim bratem i jego żoną, więc oni zajmowali jeden pokój, ciocia drugi i my byliśmy razem z ciocią w tym pokoju.

  • Kiedy zaczęła pani chodzić do szkoły?

To było już w Warszawie, bo myśmy u cioci mieszkali krótko, bo tata postarał się o pracę, a jak już miał pracę, to [wróciliśmy]. Zanim żeśmy wrócili do Warszawy, to myśmy jeszcze mieszkali w Słupsku.

  • Czy po wojnie była pani represjonowana?

Specjalnych problemów nie miałam, ale przez cały czas gdziekolwiek chodziłam, gdziekolwiek składałam jakieś dokumenty, nigdy nie pisałam o swoim bracie, tak jakbym go nie miała.

  • Co się stało z bratem?

Brat zginął w Powstaniu. Nie wiem gdzie, nie wiem jak, to znaczy słyszałam, ale to są nieoficjalne [informacje] – gdzieś ktoś od kogoś, że podobno zginął na Dworcu Gdańskim, wtedy kiedy tam była straszna walka między Powstańcami a Niemcami. Tyle tylko wiem. Nigdzie go nie odnalazłam, nie mam nikogo, kto by tam z nim był i mi coś powiedział. W ogóle nie odnaleźliśmy się ci wszyscy, którzy kiedyś się znali, więc... Mama później go poszukiwała przez Czerwony Krzyż, przez Międzynarodowy Czerwony Krzyż i nigdzie żadnego śladu. Należy właśnie przypuszczać, że tak, jak ktoś powiedział, że zginął gdzieś na dworcu i nie wiadomo, czy jest w jakiejś zbiorowej mogile, czy był w ogóle rozszarpany na kawałki.


Warszawa, 11 stycznia 2011 roku
Rozmowę prowadziła Barbara Pieniężna
Jadwiga Wanda Bremer Stopień: cywil Dzielnica: Śródmieście Północne, Stare Miasto

Zobacz także

Nasz newsletter