Kompania NSZ-AK „Warszawianka”

Kompania „Warszawianka”, najsłynniejszy oddział powstańczy Narodowych Sił Zbrojnych, został sformowany 8 sierpnia 1944 r. Wówczas to ukazał się pierwszy rozkaz dzienny dowódcy kompanii kpt. Mieczysława Jankowskiego „Zawadzkiego”: „Na podstawie rozkazu p[ana] Komendanta Okręgu objąłem dowództwo nad utworzoną z 2 plutonów kompanią »Warszawianka«. Plutonem pierwszym dowodzi por. »Mazur« [Tadeusz Siemiątkowski], plutonem drugim ppor. »Mścisław« [Józef Cieśliński]”. Nazwa kompanii nawiązywała do nazwy oddziału NSZ, którego żołnierze na początku sierpnia 1944 r. mieli opuścić Warszawę, aby wspomóc Brygadę Świętokrzyską NSZ. Plany te jednak pokrzyżował wybuch Powstania.

DATA SFORMOWANIA         8 sierpnia 1944 r.
LICZEBNOŚĆ                          ok. 165 osób
DOWÓDCA                               kpt. Mieczysław Jankowski „Zawadzki”
TEREN DZIAŁANIA               Śródmieście Północne
STRATY                                     ok. 50 poległych
KWATERA POWSTAŃCZA   B26, Cmentarz Wojskowy na Powązkach w Warszawie

 

W wyniku reorganizacji Zgrupowania „Chrobry II” 11 sierpnia kompania „Warszawianka” weszła w skład I batalionu „Chrobrego II” jako jego 1 kompania. Wówczas też podporządkowano jej oddziały obsadzające placówki po południowej stronie Al. Jerozolimskich: Dom Turystyczny, Wojskowy Instytut Geograficzny i Starostwo Powiatowe. Pod naporem nieprzyjaciela w nocy z 12 na 13 sierpnia Powstańcy opuścili rejon pl. Starynkiewicza i przeszli do Domu Kolejowego, gdzie weszli w skład „Warszawianki” jako jej III pluton. Dowódcą jego został por. Michał Chmielewski „Stefan”. Dodatkowo w połowie sierpnia szeregi „Warszawianki” zasiliła jako jej IV pluton ponad 20-osobowa grupa podchorążych z I Baonu Strzelców Pancernych Legii Akademickiej NSZ pod dowództwem por. Jana Gołkontta „Bogusławskiego”.

Najważniejszą redutę obsadzaną przez „Warszawiankę” stanowił Dom Kolejowy, jeden z najwyższych budynków w okolicy. Była to wielka i solidna budowla położona w strategicznym miejscu, obok przebiegała linia kolei średnicowej oraz główna arteria komunikacyjna stolicy – Al. Jerozolimskie. Gmach więc idealnie nadawał się na powstańczą redutę. Po zajęciu budynku Powstańcy natychmiast przystąpili do jego umacniania. Oprócz kwater powstańczych w Domu Kolejowym mieścił się obóz jeniecki, kapliczka, centrala telefoniczna oraz stacjonował lekarz I batalionu Zgrupowania „Chrobry II”. Po zbombardowaniu elektrowni na Powiślu Dom Kolejowy był jednym z nielicznych budynków zajętych przez Powstańców, w którym płynął prąd. Powstańcy bowiem podłączyli się do kabli dostarczających prąd z elektrowni w Pruszkowie na Dworzec Główny zajęty przez Niemców. Kiedy 18 września do Domu Kolejowego przybył dowódca Powstania gen. bryg. Antoni Chruściel „Monter”, aby obserwować amerykański zrzut, był wręcz zszokowany, że w budynku działają windy.

Dom Kolejowy, podobnie jak położony po zachodniej stronie ul. Żelaznej Dworzec Pocztowy, stanowił ważny punkt strategiczny. Opanowanie tych obiektów przez Powstańców uniemożliwiło Niemcom swobodne poruszanie się Al. Jerozolimskimi. Ponadto załoga Domu Kolejowego współdziałała z obrońcami Dworca Pocztowego w utrzymaniu wykopu linii średnicowej oraz skutecznie blokowała wylot ul. Żelaznej.

Oprócz gmachu Domu Kolejowego „Warszawianka” obsadzała odcinek ul. Chmielnej od Żelaznej do Sosnowej. Pozycje kompanii znajdowały się pod nieustannym ostrzałem z Dworca Towarowego, pl. Zawiszy, rejonu Filtrów, a po 13 sierpnia również z pl. Starynkiewicza. Atakowały je również czołgi i piechota nieprzyjaciela, usiłująca wbić się w powstańcze pozycje.

Pozycyjny charakter walk kompanii umożliwiał kierowanie części jej żołnierzy do wspierania zagrożonych odcinków frontu lub patrolowania okolicznych terenów. Grupy szturmowe „Warszawianki” wspierały m.in. obrońców Dworca Pocztowego oraz powstańcze załogi broniące placówki znajdujące się przy ul. Towarowej. Powstańcy z „Warszawianki” wzięli również udział w próbie połączenia Śródmieścia ze Starówką w nocy z 30 na 31 sierpnia. We wrześniu natomiast w rejon ulic Brackiej i Widok wysłano 30-osobową grupę w celu wzmocnienia frontu po upadku Powiśla. Żołnierze „Warszawianki” utrzymali swe pozycje do końca Powstania. Wyszli do niewoli w szeregach I batalionu 15 Pułku Piechoty 28 Dywizji Piechoty im. Stefana Okrzei Warszawskiego Korpusu AK.

Strzelec z cenz. Andrzej Karpiński „Leszek” z kompanii „Warszawianka” w okopie z karabinem Mauser wz. 1898. W tle prawdopodobnie brama kamienicy przy ul. Chmielnej 134. Sierpień–wrzesień 1944 r.

 

Barykada zamykająca ul. Żelazną. Widok w kierunku pl. Starynkiewicza. Na pierwszym planie po lewej stronie Dom Kolejowy, w którym kwaterowali żołnierze „Warszawianki”. Wrzesień 1944 r. Fot. Zygmunt Sowiński „Ostoja”/ze zbiorów Muzeum Powstania Warszawskiego

 

Dom Kolejowy […] służył nie tylko jako baza kompanii, ale z biegiem czasu stał się jednym z bastionów powstańczych. […] Na moście nad torami kolejowymi wznieśliśmy potężną barykadę, która zabezpieczała przed wtargnięciem Niemców na Żelazną. Z piwnic „Kolejówki” biegły wykopy ku środkowi Żelaznej, które w wypadku niemieckiego natarcia miały służyć jako stanowiska przeciwczołgowe. W samej „Kolejówce” wznieśliśmy bunkry. W jednym z nich mieściło się stałe stanowisko km-u. Na przedpolu między domem a torami zaciągaliśmy tzw. czujki podoficerskie, które miały zabezpieczać przed atakiem nocnym. W późniejszej fazie powstania „Kolejówka” została całkowicie odcięta ogniowo od głównych pozycji Zgrupowania. Z północną stroną Chmielnej łączył nas jedynie stale pogłębiany przekop. „Kolejówka” stała się twierdzą.

 

Relacja Mirosława Kwiatkowskiego „Mazura” [w:] Kompania „Warszawianka” NSZ w powstaniu warszawskim. Próba monografii, oprac. Jerzy Rutkowski „Sęk”, współpraca Zbigniew Kuciewicz „Szwagier”, Warszawa 1996, s. 61

 

Dom Kolejowy przy ul. Żelaznej, róg Chmielnej. Wrzesień 1944 r. Fot. Zygmunt Sowiński „Ostoja”/ze zbiorów Muzeum Powstania Warszawskiego

 

Rewers legitymacji AK należącej do kpr. pchor. Bohdana Kwiatkowskiego „Blachy”. Na dokumencie widnieje podpis rtm. „Witolda”, czyli Witolda Pileckiego. Pod koniec września 1944 r. był on dowódcą 2 kompanii Zgrupowania „Chrobry II”. Fot. ze zbiorów Muzeum Powstania Warszawskiego

Dom Kolejowy

Na rogu ulic Chmielnej i Żelaznej znajduje się dawna kamienica pracowników Polskich Kolei Państwowych, popularnie zwana Domem Kolejowym. Gmach ten, wraz z położonym po zachodniej stronie ul. Żelaznej Dworcem Pocztowym był ważną redutą powstańczą. Z tych dwóch modernistycznych budynków przetrwał do dnia dzisiejszego jedynie Dom Kolejowy. Zgodnie z powstańczymi planami miała opanować go 33 kompania Wojskowej Służby Ochrony Powstania. W utrzymaniu budynku miała współpracować z 54 plutonem Warszawskiego Batalionu Saperów. Plany te jednak nie zostały zrealizowane. Przez kolejne dni budynek zajmowany był przez różne grupy podporządkowane dowódcy tworzącego się Zgrupowania „Chrobry II”, które następnie przechodziły w rejon pl. Starynkiewicza. Dopiero 4 sierpnia jednostka NSZ por. Tadeusza Siemiątkowskiego „Mazura” na stałe obsadziła budynek. Grupa ta stała się trzonem utworzonej kompanii „Warszawianka”, która weszła w skład Zgrupowania „Chrobry II”, a Dom Kolejowy stał się jej kwaterą. Mimo zaciekłych ataków nieprzyjaciela żołnierze z „Warszawianki” utrzymali gmach do końca Powstania. O powstańczej historii budynku przypominają liczne ślady po kulach widoczne na jego fasadzie. Dzielnych obrońców natomiast upamiętnia tablica umieszczona na ścianie gmachu.

Ostrzelana fasada Domu Kolejowego, widok od strony dziedzińca. 2021 r. Fot. ze zbiorów Muzeum Powstania Warszawskiego

 

 

***

Tekst główny pochodzi „Leksykonu oddziałów Powstania Warszawskiego” autorstwa Katarzyny Utrackiej,  Rafała Brodackiego, dr. Pawła Brudka, Michała Tomasza Wójciuka (Muzeum Powstania Warszawskiego) i dr. Grzegorza Jasińskiego (Wojskowa Akademia Techniczna).

Sklep on-line

„Leksykon oddziałów Powstania Warszawskiego”

„Leksykon” to najpełniejsze opracowanie dziejów polskich jednostek walczących w stolicy w sierpniu i wrześniu 1944 roku, a zarazem kompendium wiedzy na temat Powstania Warszawskiego.


 

 

Dofinansowano ze środków Ministra Kultury, Dziedzictwa Narodowego
pochodzących z Funduszu Promocji Kultury – państwowego funduszu celowego

 

 

 

 

 

 

 

Zobacz także

Nasz newsletter