Wacława Komuda

Archiwum Historii Mówionej
  • Gościmy u pani Wacławy Komudy. Podczas Powstania nazywała się pani Dobrzańska i była jedenastoletnim dzieckiem, ale w pani pamięci pozostały te wydarzenia i może pani opowiadać o swoich losach i o losach najbliższej rodziny. Gdzie mieszkaliście w momencie wybuchu Powstanie?

Mieszkaliśmy róg Czerniakowskiej i Fabrycznej, w Warszawie.

  • Czy to był duży dom?

To była standardowa kamienica, czworoboczna, brama i front.

  • Mówiła pani we wcześniejszej rozmowie, że tam mieszkali też Niemcy i folksdojcze?

Tak, mieszkali folksdojcze i Niemcy też mieszkali. Na ulicy Fabrycznej mieszkało bardzo dużo Niemców, bo przy ulicy Rozbrat i Fabrycznej były bloki polskich oficerów. W tych blokach później mieszkali Niemcy.

  • Wysiedlili tamtych właścicieli?

Tak.

  • Czy was pozostawiono w waszym mieszkaniu, czy przeniesiono?

[Nas zostawiono]. Polacy mieszkali w suterynach i na poddaszach, w tym bloku, gdzie ja mieszkałam. My mieszkaliśmy na poddaszu, na czwartym piętrze.

  • Miała pani starsze rodzeństwo?

Tak. Miałam siostrę i dwóch braci.

  • Pani była jeszcze niedużym dzieckiem, ale oni, trochę starsi, już byli w konspiracji.

Jeden brat był chorążym w konspiracji, miał dwadzieścia jeden lat. Siostra miała osiemnaście [lat], a najmłodszy [brat] miał szesnaście. Każdy z nich [należał do konspiracji]. Siostra była sanitariuszką, a najmłodszy brat był łącznikiem.

  • W jakim zgrupowaniu była siostra?

Tak samo jak on – to było [chyba zgrupowanie] „Kryska”, już teraz dokładnie nie pamiętam, ale z Czerniakowa to była „Kryska”, tam wszyscy byli.

  • Jak wyglądał pierwszy dzień Powstania?

Pierwszy dzień Powstania – tak, jak ja pamiętam – nic rano się nie działo, absolutnie, tylko o trzeciej po południu przyszedł mój najstarszy brat (kilka dni nie było go w domu, już się grupowali) do mamy, do nas pożegnać się. Jego słowa były, żeby wziąć na kilka dni, co mamy w domu – jedzenie czy coś, żeby zanieść do piwnicy. [Powiedział], że kilka dni to wszystko będzie trwało i żeby siedzieć w piwnicy.

  • Takie było powszechne przekonanie.

Takie było przekonanie, że to będzie tylko kilka dni i już będzie dobrze. Myśmy na razie do piwnicy nie szli, nie schodziliśmy, tylko później, jak już zaczęły się strzały i zaczęła się walka, to wtedy mama nas wzięła do piwnicy.

  • I okazało się, że pierwszy dzień Powstania był jednocześnie ostatnim dniem…

…życia mojego brata. O piątej [wybuchło] Powstanie, a on o dziewiętnastej zginął. Był gdzieś na strychu, obserwował most (był [wyznaczony] do obserwacji mostu). Później tak się stało – [o czym] on nie wiedział – że wszyscy wycofali się na Wilanowską. Oni chyba zapomnieli, że on jest na strychu. Obecny mój szwagier, przyszedł wtedy z Woli (jeszcze wtedy nie znał mojego brata ani mojej siostry), tylko chłopiec przyszedł z meldunkiem z Woli i patrzy – nikogo nie ma. Szukał, spotkał mojego brata na strychu. Wyszli stamtąd, też był tam jakiś powstaniec i mówi, że wszyscy wycofali się na Wilanowską. Mój brat z tym [chłopcem] z Woli szli na Wilanowską. Mój brat szedł pierwszy, a drugi z tyłu.

  • Którymi ulicami szli?

Szli Książęcą do Wilanowskiej, z tamtej strony. [Przy] ulicy Okrąg skręcili w stronę Wilanowskiej, a tam w bramie stali Niemcy. Jak chłopiec krzyknął: „Tadek! Szkopy!”, to zrobili w tył zwrot. Mój brat był z tyłu, a ten był pierwszy. Jak serię puścił, to mówił ten [drugi], że mój brat krzyknął: „O Jezu!” – [chłopak] obejrzał się, a [brat] już [z przodu] był cały zakrwawiony. Leciał jeszcze z pięćdziesiąt kroków i upadł. [Chłopaka] raniło w udo, ludzie jakoś go wyciągnęli na podwórko, tam go opatrzyli i później, jak powstańcy znów odbili ten dom, Niemcy wycofali się, to wtedy ściągnęli mojego brata na podwórko, owinęli w grube płótno i pochowali go na tym podwórku. [Chłopak] napisał karteczkę, żeby…

  • można go było potem, przy ekshumacji rozpoznać?

Tak. „Dobrzański Tadeusz, pseudonim »Biały«”. Już później było wiadomo, gdzie leży pochowany. Później, po Powstaniu, mama go tam odnalazła.

  • Czy młodszy brat i siostra byli w swoich oddziałach?

Tak. Siostra była sanitariuszką. Dopiero przy końcu Powstania dowódca kazał jej iść do mamy, bo mama była chora na serce, i mówi: „Pilnuj matki”. [Siostra] przyszła do nas i wtedy nas Niemcy z tej piwnicy zabrali.

  • Jak wyglądała codzienność ludności cywilnej? Zostaliście niby w swoich mieszkaniach, ale wszystko zmieniło się na gorsze, bo przecież elektryczności już nie było…

Nie było. Wody nie było. U nas na podwórku wykopali olbrzymi dół do wody. Później wszyscy tak robili, że wodę przecedzali przez szmatki, przez ściereczki. Taką wodę piliśmy, bo nie można było gotować. Przecież nie można było palić, bo była [obawa], że jakby [Niemcy] zobaczyli to zaraz [puściliby] „krowy” –. [Było słychać dźwięk] i wtedy już leciał, wiadomo było, że gdzieś upadnie pocisk.

  • Oszczędziło waszą okolicę jakoś? Nie dotarły tam „krowy”?

Właśnie „krowa” nam dom rozbiła. To właśnie było to. Nazywaliśmy te pociski „krowy”, bo one tak ryczały. To już było przy końcu sierpnia, jak nam bomba rozbiła dom. Myśmy byli w tym czasie w piwnicy. Mama wniosła do piwnicy oszkloną serwantkę, bo mówi: „Jak coś się stanie, to będę miała…” Siedziała pod serwantką w piwnicy. W domach przecież nieduże były piwnice, każdy siedział w swojej piwnicy. Obcy ludzie też tam siedzieli. Jak uderzyła bomba – najpierw „krowa” a później bomba, dwa razy – to zasypało nas całkowicie. Serwantka, z jednej strony, ocaliła mamie życie, bo gruz zatrzymał się na [meblu], ale szkło powbijało się mamie w głowę i z tyłu w szyję, tak że było okropnie z mamą. Zawsze byli tacy, co odgruzowywali ludzi, pomagali. Dopuścili nam powietrze, bo dymu, kurzu było tak strasznie dużo, że siostra normalnie, palcem z ust wyjmowała mi kurz, bo bym się chyba udusiła. Jak wyszliśmy na korytarz piwnicy, to było coś niesamowitego! Mężczyzna niósł chłopca bez głowy (do przejścia, co było [wybite] z piwnicy do piwnicy, z domu do domu). To było okropne! Był taki fajny chłopak, mieszkał po drugiej stronie naszego domu. Patrzę – idzie i dwie czarne smugi mu płyną z oczu. Mówi: „Nic nie widzę! Nic nie widzę!”. Tłok był niesamowity, coś okropnego! Później, jak nas wynosili, wyprowadzili stamtąd na powierzchnię, to musieliśmy przejść przez bramę piwnicy – było sklepienie i na drutach wisiały cegły. Jakiś mężczyzna niósł mamę za nogi, a tata za ramiona (już tata był w domu). Wtedy oberwało się [sklepienie], tata zasłonił mamę głową, sklepienie spadło mu na głowę i pękł mu bębenek w uszach.

  • Ale mamę ocalił?

Ocalił mamę, tak.

  • Czy mama była ciężko poraniona szkłem?

Okropnie! Tych szkieł miała dużo powbijane. Wzięli mamę na Czerniakowską, przy Łazienkowskiej, bo tam był szpital. Tatę też tam zaprowadzili, a ja z siostrą zostałam. Sama. Naprzeciwko, pod 1, był olbrzymi dom, więc słyszałyśmy, jak mówili: „O, tam to będzie bezpiecznie, bo piwnice są masywniejsze”. Poszłyśmy tam z siostrą, pod 1, obydwie usiadłyśmy przy filarze. Było strasznie zimno – to i ze strachu i ze zmęczenia w końcu. Mamy nie ma, nikogo znajomego nie ma, kupa obcych ludzi.

  • I właściwie nie wiadomo, co ze sobą zrobić?

Nie wiadomo co. Usiadłyśmy wtedy z siostrą pod filarem i wtedy przyszedł mój młodszy brat. Przyniósł nam dużą, wełnianą chustę w kratę, bo jak były zrzuty, to w tę chustę była owinięta skrzynia z amunicją. Nie wiem jak to brat [zrobił], że w końcu przyniósł nam chustę i kazał nam okryć się. My siedziałyśmy z siostrą pod tą chustą. Może byłyśmy tam ze dwie godziny i też bomba rozbiła ten dom. I znów – tłum ludzi, krzyk, pisk i dym straszny, a my obie tylko, pod tym filarem. Wszyscy, kto [mógł], to już powychodził, a myśmy siedziały obie, bo nie wiedziałyśmy, gdzie się ruszyć. Później przyszedł znajomy powstaniec. Właściwie nie nas szukał, ale szukali właśnie rannych. Zobaczył nas i wyprowadził nas do bloków oficerów niemieckich (gdzie [wcześniej] byli Niemcy). [Niemcy] wyjechali przed Powstaniem i on nas tam ulokował. To było naprzeciwko szkoły na Górnośląskiej i tam byli Niemcy. [Znajomy] mówi: „Tutaj będzie wam najbezpieczniej”. I tak z siostrą tam siedziałyśmy. Dali nam chleba, powstańcy przynieśli nam jeść i siedziałyśmy. Później [patrzymy] – mama z tatą przyszli.
  • Wrócili?

Wrócili.

  • Tego samego dnia?

Nie. Chyba trzy czy cztery dni nie było mamy. Później przyszli, mama już wróciła i już byliśmy razem. Później byliśmy może ze dwa tygodnie jeszcze, czy trzy. Nas zabrali około 25 czy 26 – nie pamiętam, ale już był koniec września.

  • Przez cały czas mieszkaliście już na Górnośląskiej, tam już nic się nie stało?

To była Fabryczna róg Rozbrat. Tam nic nie było, bo bomb nie rzucali, przecież zaraz [była] szkoła, przez jezdnię byli Niemcy i tam było bezpiecznie, tam już fajnie było. Później, któregoś dnia, też tak siedzieliśmy na podwórku i [widać], że Niemcy zaczęli bramę [rozwalać] – bo [przy] bramie były poukładane worki z piachem. Czołgiem to rozwalili raz dwa i jak chcieli wejść, to i tak weszli. Jak rozbijali bramę, to mama kazała nam wejść do piwnicy. Niemcy weszli do piwnicy z karabinami, Hände hoch! Schnell! Schnell! Wyprowadzili nas.

  • To już były ostatnie dni Powstania?

Przy końcu września. Zaprowadzili nas wszystkich, [tych] co byli w domu, do tej szkoły. Kobiety osobno, dzieci osobno, mężczyzn osobno. Kazali nam oprzeć ręce o ścianę. Tak strasznie się bałam, że aż się posikałam. Stali Niemcy z karabinami maszynowymi (ci z blachami). Tak strasznie się bałam, gdzie mama. Tatę wzięli, wszystkich mężczyzn wzięli później, żeby roznosili na górę poduszki, nie poduszki, żeby później napalmem to podpalać. Tak staliśmy całą noc, w tej szkole. Później już pozwolili nam usiąść, żeby się poruszyć, ale dzieci osobno od matek. Rano nas wyprowadzili na Dworzec Zachodni.

  • Proszę opowiedzieć – tych dni było dla pani prawie sześćdziesiąt – jak sobie dawaliście radę z pożywieniem, z wodą, z wszelkimi ludzkimi potrzebami?

Wodę – tak jak mówiłam – wykopali dół na podwórku. Później przecedzali wodę przez ściereczki i później piliśmy tę wodę.

  • I innego źródła nie było?

Nie było tam, absolutnie.

  • A jakaś stara pompa?

Nie było tam. [Jedzenie] – tak jak mówiłam – a to powstańcy chleba przynieśli, bo na Solcu była piekarnia i tę piekarnię trzymali. Widocznie mieli mąkę, bo chleb był. Ze zrzutów brat nam przyniósł słodką mąkę, bo był łącznikiem jakiegoś oficera, był blisko niego i dał nam woreczek tej mąki – słodkiej, [więc] się tak wyjadało. Po zupę się chodziło, jak gdzieś powstańcy gotowali. Na przykład byli przed Wilanowską, tam była kuchnia powstańcza, to jak wszyscy powstańcy dostali jeść, a ktoś był tam z dzieci, to wlewali w garnki czy tak. Nieraz tak się szło przez okopy, że i wylało się tej zupy. Też tak było. [Była] ulica i [fabryka] – nazywała się „Blaszanka”. Szłam kiedyś po zupę – zawsze mnie mama wysyłała, bo mała byłam, niska, to po okopach zawsze ja chodziłam po zupę. W jedną stronę szłam, to było fajnie, nikogo nie było, przesunęłam się okopami. A z powrotem na „Blaszance” już byli Niemcy. Stał jakiś żołnierz, kazał mi się schylić, schyliłam się, przewróciłam, zupę wylałam, tak że już nie było co jeść tego dnia. Tak że nieraz tak było, że dwa dni się nie jadło, i trzy dni się nic nie jadło, nie było co jeść. Nieraz to aż brzuch bolał z głodu. Nieraz to i wymiotowałam z głodu, bo nie wytrzymywałam. Siostra, mama jakoś wytrzymała, a ja nie zawsze mogłam wytrzymać.

  • Siostra udzielała się jako sanitariuszka?

Tak. Tylko właśnie przy końcu mama zachorowała i dowódca, „Szary”, powiedział: „Idź do matki. Opiekuj się matką”. Tak zostałyśmy razem.

  • Czy mama wyleczyła się z tego? Bo mówiła pani i o tyfusie, i o sercu i o ranach.

Mama cały czas miała [rany]. Później jak nas wywieźli do Pruszkowa, to z Czerwonego Krzyża jeszcze opatrywali, smarowali czymś mamę. Mama bardzo chorowała w Powstanie.

  • Czy w okolicach, gdzie przebywaliście, byliście świadkami czy uczestnikami jakichś akcji zbrojnych żołnierzy? Czy działo się coś na waszych oczach?

Właściwie było tak, że w naszym domu, naprzeciwko, jak miało być kino, na Czerniakowskiej byli Niemcy, a u nas byli powstańcy. Też tak było, że znajomy chłopiec… Było dwóch braci, jeden stał w oknie na straży, a drugi przyszedł, zdjął z siebie płaszcz, chciał iść do ubikacji. Mówi: „Trzymaj płaszcz, bo idę…”. I wtedy właśnie Niemiec strzelił i zabił go. Na oczach brata. [Bracia] nazywali się Wrzosek. Ich matka była rodowitą Niemką, a ojciec był Polakiem. Obaj bracia walczyli w Powstaniu. Jeden, Heniek, przeżył, był oficerem w wojsku, porucznikiem – już później, po wojnie. Starszy [wtedy] zginął. Widziałam też dowódcę, „Szarego” – był ranny w twarz i też widziałam, jak sanitariuszka go zabiła. Strzeliła do niego. Bo kazali nam uciekać, myśmy uciekali stamtąd i ci powstańcy też uciekali, bo Niemcy ten dom zajmowali. Ona później jakoś wróciła, strzeliła do niego i zabiła go.

  • Dowódcę?

Tak.

  • Ona była Polką?

Polką była. To była sanitariuszka. Dostał [w brodę], tak, że miał wszystko wyrwane. I ona go dobiła. To było okropne, aż po prostu nie chce się wierzyć, że człowiek nawet takie coś widział. Niesamowite rzeczy się działy.

  • Czy oprócz najstarszego brata, który zginął pierwszego dnia, były jeszcze jakieś straty w rodzinie, czy wszyscy przetrwali?

Nie, już później przetrwali wszyscy. Młodszy brat, [który] był łącznikiem, [jak] później nas Niemcy zabrali, to on gdzieś „zginął” (wycofał się widocznie i uciekł), i długi czas, prawie do końca był z powstańcami na Powiślu, już tutaj nad Wisłą. Później, jak już był koniec Powstania, to powstańcy przepływali Wisłę, uciekali, bo tam przecież stało polskie wojsko za Wisłą. [Brat] przepłynął Wisłę i dostał się do żandarmerii rosyjskiej. Był cały mokry, to już był październik, i zachorował. Mieli go gdzieś wywieźć. Już na Pradze gdzieś go prowadzili, a jeden żołnierz rosyjski mówi: „Uciekaj stąd!”. Kazał mu uciekać.

  • To znaczy wiadomo, jaką przyszłość mu szykowali, jaki był ich cel.

Tak. Żołnierz rosyjski powiedział: „Uciekaj!”. Puścił go. [Brat] zachorował na zapalenie płuc. Z Warszawy, z Pragi szedł na piechotę do babci, do Józefowa. Doszedł do Radości, upadł, jakaś rodzina go przygarnęła i całą chorobę był w Radości u tych ludzi. Później, jak już się lepiej poczuł, to już przywędrował do babci.

  • Zakończenie Powstania. Jak was potraktowali Niemcy, kiedy już było wiadomo, że koniec Powstania, że chcą się pozbyć wszystkich z Warszawy?

Wtedy byliśmy w szkole na Górnośląskiej i później, na drugi dzień, zaprowadzili nas na Dworzec Zachodni. Na Dworcu Zachodnim podjechały pociągi, odkryte wagony towarowe.

  • Czy byliście całą rodziną? Mama, ojciec i siostra?

Nie. Tylko byłam ja, mama i siostra.

  • Co było z ojcem?

Ojciec, jak roznosili poduszki po piętrach, to został tam. Dopiero jak nas zawieźli do Pruszkowa (tam była parowozownia, wiem, że były doły, leżały pakuły), to tam byliśmy chyba kilka dni. Później – na drugi czy trzeci dzień – był nowy transport i przyjechał tata.

  • Spotkaliście się?

Spotkaliśmy się w Pruszkowie, tak.

  • I już nie było segregacji?

Nie, wszyscy razem. Później [załadowali nas] w pociągi i jechaliśmy chyba ze dwa dni tym pociągiem, bo co ujechał pociąg ileś kilometrów, to się zatrzymywał. Wtedy nie wiadomo skąd ludzi się nabrało [wokół pociągu], rzucali nam chleb, pomidory. Za każdym razem, gdzie się pociąg zatrzymał, to już ludzie byli i już nam dawali jeść. Jak się chciało siusiu, to tylko w jednym rogu w pociągu wszyscy się załatwiali, bo nie było innego wyjścia. Później był taki traf, że pociąg zatrzymał się na stacji w Piotrkowie. Sporo ludzi zaczęło uciekać, wysiadać z tego pociągu. To było przeznaczenie. W następnym wagonie były budki [strażnicze] i tam [był] Niemiec. Najpierw ludzie, [którzy] stali [na peronie], wyciągnęli mamę, później moją siostrę i tatę, a ja zostałam w tym pociągu. Pociąg rusza, a ja sama! Nie mogłam sięgnąć do krawędzi, bo to wysokie pociągi. Tak się strasznie bałam wtedy! [Proszę sobie wyobrazić], że ten Niemiec złapał mnie z tyłu [za ubranie] i zrzucił mnie tam!

  • Wyciągnął panią z wagonu?

[Wyciągnął] z wagonu i rzucił mnie na peron. No takie szczęście miałam! W ogóle nie wiem, jak to by było, gdybym sama tam została. A później cały transport wieźli do Złotoryi, do obozu. Nie wiem, czy dobry chłopak był, czy jak, że pozwolił ludziom uciec. Później zaraz zaopiekował się nami Czerwony Krzyż – na stacji był Czerwony Krzyż. Rozdzielili nas do gospodarzy, do pobliskiej wioski.

  • Czy chętnie przyjmowali was gospodarze?

Jak ktoś miał siłę, pracował, to przydawał się im, a tak jak u nas, na przykład, mama była chora, tata z krwawiącym uchem, nie dosłyszał, i oczy miał [chore], to nas tak nie bardzo chcieli karmić.
  • Gdzie to było?

To była wioska Przybyłów, parę kilometrów za Piotrkowem, bo do Piotrkowa można było dojść. Mieszkaliśmy u gospodarza. Dał nam kuchenkę – pomieszczenie, kilka wiązek słomy i sami [sobie radziliśmy]. Mama stawiała karty – przecież musieliśmy jakoś [żyć]

  • Zarobkowała w ten sposób?

[Rodziny partyzantów przychodziły wróżyć. Musieliśmy] zarobkować. Było tam dużo partyzantów, rodziny przychodziły i jeść nam zawsze przynosili. Musiała przecież nas jakoś utrzymać. Chodziliśmy też do księdza – był u niego Czerwony Krzyż, to nam dawał razówkę. Nie tylko nam, ale wszystkim warszawiakom. Razówkę, olej – zawsze coś nam do życia dawali. Grzyby zbieraliśmy do połowy października, tak że jakoś przeżyliśmy. W lutym, jak się skończyła wojna, wracaliśmy już do domu.

  • Przecież nie było dokąd wracać?

Do babci, do Józefowa! Wróciliśmy do babci, do Józefowa. Siostra poszła szukać naszej piwnicy, czy coś [zostało]. Nic nie było w piwnicy. Nic. Jedynie obrazek (mam ten obrazek). Tylko obrazek został.

  • To znaczy zapasy żywności…

Tam nie było już żywności w tej piwnicy, ale były ubrania, mama, co mogła, to z domu do piwnicy chowała. Dwa razy nas okradli. Raz po Powstaniu, a raz w 1939 roku. Pierwszego dnia bomba nam dom rozbiła, to mama też wszystko do piwnicy schowała i przyszła do babci. Jak wróciliśmy, to już nic nie było. Tak przeżyliśmy wojnę.

  • Całe szczęście, że babcia była w Józefowie, bo co by człowiek wtedy ze sobą zrobił?

Nie byłoby gdzie iść po prostu.

  • I szczęście, że przetrwaliście, mimo tych doświadczeń, że przeżyliście.

Później tata dostał rentę (na to [chore] ucho). Jak wróciliśmy, to już poszedł do szpitala, do Otwocka. Nie słyszał. Dostał się do pracy, [pracował] jako kontroler, bo był lakiernikiem samochodowym. [Dostał się] do fabryki motocykli na ulicy Mińskiej w Warszawie. Szedł do pracy, nie słyszał, zabił go pociąg. Tu, w Józefowie. Słyszał tylko na jedno ucho. Mama później po bracie dostała rentę – wtedy dwieście pięćdziesiąt złotych.

  • Po najstarszym bracie?

Po najstarszym bracie dostała rentę.

  • I musiała sama podjąć pracę, żeby utrzymywać dom?

Tak. Później brat młodszy już i uczył się i pracował, siostra już później poszła do pracy, to już nam było lżej.

  • Ogólne wspomnienia – czy to, na przykład, śniło się pani po nocach?

Oj, bardzo! Do dzisiejszego dnia nieraz widzę. To przeżycie… Najgorzej to zawsze widzę, jak „Szarego” […], bo bardzo go lubiłam, często do nas przychodził. To było okropne. A ja – tak jak dziecko, wszędzie łaziłam. Człowiek nie mógł usiedzieć na miejscu.

  • Bywały i gorsze doświadczenia, ale oczywiście to też nie było łatwe.

Tego nie widziałam na własne oczy, ale był taki partyzant, miał pseudonim „Kaczka”. Był strasznie obowiązkowy. Razem się wychowywaliśmy, jak mieszkaliśmy we Włochach. Kiedyś tak było, że stał na straży. Zawsze, jak ktoś szedł, to powinien dać hasło. Szedł drugi chłopak, ten mówi: „Hasło!” [Tamten] nic, tylko śmiał się. Zastrzelił go! Później tak przeżywał niesamowicie. Później nawet po Powstaniu, już po wojnie do nas przyjeżdżał, już do [Józefowa] do nas przyjeżdżał i zawsze, do śmierci miał w oczach tego, [którego] zastrzelił. Ale jego dowódca powiedział, że nie wolno jemu nic mówić, bo był na straży i spełnił swój obowiązek.

  • To pozostaje w człowieku, tego się nie wyrzuci.

Nie wyrzuci.

  • Mówiła też pani o tym, że tuż przed Powstaniem szykowała się pani do Komunii Świętej? Jak w tamtym rejonie działało duszpasterstwo?

Normalnie, w kościele. Chodziłam na nauki na Solec (do tej pory jest ten kościółek na Solcu). Tydzień chodziliśmy na nauki. Komunia była na Łazienkowskiej, w dużym kościele. Tydzień po komunii już było bierzmowanie. I zaraz było Powstanie. À propos kościoła na Łazienkowskiej – jak już byliśmy przy Rozbrat, [gdzie] koło Niemców dostaliśmy kwaterę, to było tak, że strasznie dużo ludzi szło do tego kościoła, chować się do piwnic w kościele. Moja mama też myślała, żeby schować się z nami do tego kościoła. Ale jak zaczęli Niemcy bombardować, to widziałam na własne oczy: po trzy, cztery bomby były związane łańcuchami! Naprawdę. I w ten kościół tak waliły te bomby. To było niesamowite! Niesamowite! Ile tam ludzi zginęło!

  • Właśnie tych, którzy szukali schronienia?

Tak! Jak takie bomby rzucali! Boże kochany! Całą noc, bez przerwy!

  • Słyszałam, że bardzo istotna była pomoc duchowa księży w Powstaniu. Niektórzy mieli okazję tego doświadczyć, że księża wspomagali w jakiś sposób, że były msze kapliczkowe, podwórkowe, że ludzie mogli liczyć na jakąś pomoc także od księży właśnie. Czy wy mieliście taki przypadek?

Nie, bo my chodziliśmy z Fabrycznej do kościoła na Łazienkowską, to tam było… Po drugie moja mama – chciała tam iść, ale później odradzili nasi chłopcy z Powstania, że lepiej tu siedzieć, aniżeli tam, bo duże zgrupowanie ludzi zawsze jest niebezpieczne. I tak było. Było to okropne.

  • Czyli doświadczeń dość pani miała.

Miałam.

  • Wybuchu wojny pewnie pani nie pamięta w ogóle, bo…

Pierwszego dnia wojny, 1 września, bomba rozbiła nasz dom.

  • Pani miała wtedy…

Miałam siedem lat, miałam iść do szkoły. Byłam na podwórku, bawiłam się. Rósł duży kasztan, pod kasztanem siedział policjant, ja i jeszcze ktoś w dołku, i strzelał z karabinu do samolotu. To pamiętam. Tutaj nasz dom rozbity… Moja siostra leżała chora na anginę i też tak było, że ściana z jej łóżkiem została. Później ją ściągnęli, bo myśmy mieszkali na pierwszym piętrze. To były domy, jak są na Gocławku – dwa czerwone domy. Myśmy właśnie mieszkali w takim domu komunalnym. I to przy samych torach kolejowych.

  • Przeprowadzki – trzeba było trzykrotnie szukać mieszkania? Wszystko stracić tyle razy.

Później do babci przyszliśmy. W największy nalot szłyśmy całymi Alejami Ujazdowskimi, mostem Poniatowskiego do babci, do Józefowa. Z Włoch. Tak było, że jechały tabory wojskowe, furmanki z końmi. Mama niosła na plecach pierzynę.

  • Ale mostów nie było przecież. Były zbombardowane.

Most Poniatowskiego nie był zbombardowany. W tym czasie nie był, jak myśmy szli, bo to było na drugi czy trzeci dzień wojny.

  • Mówię o Powstaniu. Oczywiście, ma pani rację.

Jechały żołnierskie [furmanki] i mama poprosiła, żeby mnie podwieźli. Dowieźli mnie do Nowego Światu – jest tam bank, pod filarami. Był alarm i żołnierz mówi tak: „Uciekaj! Stań tam, nie ruszaj się. Po ciebie przyjdzie matka”. Stałam pod filarem, dużo ludzi, później patrzę – za jakiś czas mama przywędrowała. Później szliśmy przez most Poniatowskiego i też już wyły syreny. Na moście Poniatowskiego są takie ławki i mama pod ławkę chciała [mnie i siostrę] schować. Biedna – jak mogła, tak nas chroniła.

  • Matki potrafią stanąć na głowie, żeby ocalić dziecko.

Ale jakoś przeszłyśmy.

Józefów, 7 kwietnia 2008 roku
Rozmowę prowadziła Iwona Brandt
Wacława Komuda Stopień: cywil Dzielnica: Powiśle

Zobacz także

Nasz newsletter