Latem 1873 r., w związku z remontem, wieża zegarowa Zamku Królewskiego była w całości otoczona rusztowaniami, które wieńczył podest znajdujący się powyżej jej hełmu. Z tego podestu 26 sierpnia 1873 r. Konrad Brandel, wybitny polski fotograf i wynalazca, wykonał unikalną serię 10 fotografii, tworząc z nich 360-stopniową panoramę Warszawy.
Pośród widocznych obiektów m.in. most Kierbedzia, synagoga na rogu ulic Petersburskiej i Szerokiej (obecnie: ul. Jagiellońska i ul. Kłopotowskiego). Łaźnia publiczna Zdanowicza przy ul. Nowy Zjazd 1. Na pierwszym planie hełm wieży Władysławowskiej i dachy Zamku Królewskiego, poniżej baraki wojskowe na terenie ogrodów zamkowych. Na Wiśle widoczne spławiane drewno. Warszawa, 26 sierpnia 1873 r. Fot. Konrad Brandel/ze zbiorów Muzeum Powstania Warszawskiego
Porównaj ze współczesną Warszawą!
Prace w towarzystwie asystenta (-ów?) rozpoczął rano i kontynuował do wczesnych godzin popołudniowych (przypuszczalnie w godz. 7.00–15.00). Powstała w ten sposób druga w historii Warszawy 360-stopniowa panorama miasta (pierwszą wykonał Karol Beyer w 1858 r. z latarni kościoła ewangelicko-augsburskiego na pl. Małachowskiego).
Dwa lata po wykonaniu zdjęć, w grudniu 1875 r., tygodnik „Kłosy” podarował swoim czytelnikom niezwykły prezent: drzeworyt tworzący panoramę Warszawy, wykonany przez Adolfa Kozarskiego na podstawie zdjęć Brandla. Po sklejeniu arkuszy powstawał pas o wymiarach: 280 x 30 cm. Egzemplarzy drzeworytu zachowało się stosunkowo dużo, natomiast odbitki oryginalnych zdjęć Brandla są pojedyncze – wydaje się, że autor mógł wykonać jedynie kilka kompletów fotografii, które albo zaginęły, albo znajdują się w zbiorach prywatnych.
Na zdjęciu m.in: łaźnia publiczna Zdanowicza przy ul. Nowy Zjazd 1, pałac Pod Blachą, Biblioteka Stanisławowska, rynek Mariensztacki, kamienice przy ul. Mariensztat, stacja pomp wodociągu H. Marconiego przy ul. Dobrej (róg ul. Karowej). W lewym dolnym rogu hełm wieży Władysławowskiej Zamku Królewskiego. Warszawa, 26 sierpnia 1873 r. Fot. Konrad Brandel/ze zbiorów Muzeum Powstania Warszawskiego
Porównaj ze współczesną Warszawą!
Na fotografii widoczny jest m.in: wiadukt Pancera, rynek Mariensztacki, stacja pomp i osadniki wodociągu H. Marconiego przy ul. Dobrej (róg ul. Karowej). W centralnej części zdjęcia zabudowa przy ul. Sowiej, ul. Furmańskiej i ul. Browarnej. W oddali zabudowania młyna parowego na Solcu przy nasypie Al. Jerozolimskich (obecnie w miejscu nasypu znajdują się wiadukt mostu Poniatowskiego i al. 3 Maja). Warszawa, 26 sierpnia 1873 r. Fot. Konrad Brandel/ze zbiorów Muzeum Powstania Warszawskiego
Porównaj ze współczesną Warszawą!
Egzemplarz panoramy ofiarowany w darze Muzeum Powstania Warszawskiego jest unikalny, gdyż zawiera komplet odbitek w dużym formacie (ok. 25 x 31 cm) wszystkich 10 zrobionych wówczas zdjęć wraz z okładką przedstawiającą Zamek Królewski z remontowaną wieżą zegarową. Każde jest sygnowane w narożniku suchą pieczęcią z nazwiskiem Brandla. Prawdopodobnie jest to jedyny komplet autorskich odbitek fotografii Brandla znajdujący się obecnie w zbiorach muzealnych i bibliotecznych. Biblioteka m.st. Warszawy posiada w swoich zbiorach 7 zdjęć z tej serii, Muzeum Narodowe w Warszawie – 3 zdjęcia oraz komplet wszystkich fotografii wraz z okładką w małym wizytowym formacie (ok. 6 x 7,5 cm), Muzeum Warszawy – 1 zdjęcie.
Na zdjęciu m.in: tzw. Żelazny Domek przy ul. Nowy Zjazd, kościół św. Anny i stojąca przy nim kamienica Camponiego na rogu Krakowskiego Przedmieścia i ul. Mariensztat, perspektywa ul. Krakowskie Przedmieście z kościołem poseminaryjnym, niedokończoną budową Hotelu Europejskiego (w miejscu jednego z narożników pałac Ogińskich), belwederkiem kamienicy Beyera na rogu ul. Królewskiej i kościołem św. Krzyża, kopuła kościoła ewangelicko-augsburskiego na pl. Małachowskiego. Warszawa, 26 sierpnia 1873 r. Fot. Konrad Brandel/ze zbiorów Muzeum Powstania Warszawskiego
Porównaj ze współczesną Warszawą!
Na fotografii widoczne m.in: kolumna Zygmunta, kamienice przy ul. Krakowskie Przedmieście (m.in. Johna, Pastoriusa, Roeslerów i Hurtiga), przy ul. Senatorskiej pałac Paca i pałac Biskupów Krakowskich, pałac Brühla, Teatr Wielki i Ratusz przy pl. Teatralnym. Warszawa, 26 sierpnia 1873 r. Fot. Konrad Brandel/ze zbiorów Muzeum Powstania Warszawskiego
Porównaj ze współczesną Warszawą!
Fotografie są doskonałej jakości, bardzo ostre, możliwe jest wyszukanie na nich niezliczonej ilości interesujących szczegółów, co sprawia, że stanowią niezwykle cenny materiał do badań historii Warszawy. W niektórych miejscach widać interwencje retuszera – szczególnie na dalszych planach można zauważyć, że wybrane budynki zostały „podmalowane”.
Pośród widocznych obiektów m.in: przy ul. Miodowej: pałac Teppera, pałac Branickich, kościół kapucynów, cerkiew bazylianów, w oddali kościół karmelitów przy ul. Leszno (obecnie: al. „Solidarności”) i czatownia I oddziału Warszawskiej Straży Ogniowej przy ul. Nalewki. Na pierwszym planie wylot ul. Podwale. Warszawa, 26 sierpnia 1873 r. Fot. Konrad Brandel/ze zbiorów Muzeum Powstania Warszawskiego
Porównaj ze współczesną Warszawą!
Na fotografiach widzimy Warszawę początku lat 70. XIX w. Zbiór rozpoczyna zdjęcie wykonane w kierunku Pragi, gdzie po drugiej stronie mostu Kierbedzia można dostrzec synagogę na rogu ówczesnej ul. Petersburskiej i ul. Szerokiej (obecnie ul. Jagiellońska i ul. Kłopotowskiego). Na kolejnych zdjęciach panorama Powiśla z jego ubogą zabudową ciągnącą się aż po linię budynków na Solcu (pośród nich można się doszukać bryły kościoła św. Trójcy). Oprócz zabudowy mieszkalnej widać także m.in. stację pomp wodociągu zaprojektowanego przez Henryka Marconiego – obiekt przy ul. Dobrej u zbiegu z ul. Karową. Począwszy od czwartego zdjęcia, podziwiamy Warszawę wielkomiejską: perspektywę Krakowskiego Przedmieścia od kościoła św. Anny, poprzez nieukończoną bryłę Hotelu Europejskiego, aż po kościół św. Krzyża, łuk ul. Senatorskiej i reprezentacyjny pl. Teatralny z gmachem Teatru Wielkiego i Ratusza, pałace Branickich i Paca przy ul. Miodowej, kopuły przebudowanego na sobór kościoła pijarów przy pl. Krasińskich. Oglądając kolejne fotografie, widzimy gęstą zabudowę Starego i Nowego Miasta, a za nimi wały Cytadeli z widoczną kaponierą mieszczącą obecnie Muzeum Katyńskie. Na pierwszym planie wzrok przyciąga neogotycka fasada katedry św. Jana. Ostatnie dwa zdjęcia to ponownie tereny nad Wisłą: budujący się w oddali most kolejowy przy Cytadeli, spichlerze i magazyny nad rzeką. Ostatnim charakterystycznym obiektem na kończącym serię zdjęciu jest cerkiew św. Marii Magdaleny na Pradze, przy obecnej al. „Solidarności”.
Na zdjęciu odnajdziemy m.in: cerkiew bazylianów i Collegium Nobilium przy ul. Miodowej, sobór Świętej Trójcy (przebudowany kościół pijarów) przy pl. Krasińskich, pałac Krasińskich, kościół św. Marcina i kamieniczki przy ul. Piwnej. Warszawa, 26 sierpnia 1873 r. Fot. Konrad Brandel/ze zbiorów Muzeum Powstania Warszawskiego
Porównaj ze współczesną Warszawą!
Wśród widocznych obiektów m.in: katedra św. Jana i kościół jezuitów przy ul. Świętojańskiej, Rynek Starego Miasta z kamieniczkami po stronie Dekerta, kościół św. Ducha przy ul. Nowomiejskiej, kościół św. Jacka przy ul. Freta, kościół sakramentek przy Rynku Nowego Miasta, dzwonnica kościoła pw. Nawiedzenia Najświętszej Marii Panny przy ul. Kościelnej, wały Cytadeli Warszawskiej z południową kaponierą, most kolejowy przy Cytadeli (w trakcie budowy). Warszawa, 26 sierpnia 1873 r. Fot. Konrad Brandel/ze zbiorów Muzeum Powstania Warszawskiego
Porównaj ze współczesną Warszawą!
Niestety, w najgorszym stanie do naszych czasów przetrwało zdjęcie umieszczone na okładce panoramy – fotografia przedstawiająca Zamek Królewski z remontowaną wieżą zegarową otoczoną rusztowaniem z podestem. Identyczne ujęcie w formie drzeworytu zostało zamieszczone w tygodniku „Kłosy” w celu uświadomienia czytelnikom, z którego miejsca wykonano zdjęcia – niewykluczone więc, że fotografia z okładki stała się wzorem dla drzeworytu.
Fotografia przedstawia m.in.: prezbiterium katedry św. Jana, placyk Kanonia, nad Wisłą spichlerze na tyłach zajazdu przy ul. Rybaki 8/10; w oddali widoczna budowa mostu kolejowego przy Cytadeli. Przy prawej krawędzi zdjęcia budynek komory wodnej przy ul. Bugaj. Warszawa, 26 sierpnia 1873 r. Fot. Konrad Brandel/ze zbiorów Muzeum Powstania Warszawskiego
Porównaj ze współczesną Warszawą!
Na zdjęciu m.in: dach Zamku Królewskiego (m.in. Sali Asamblowej), magazyny Komory Wodnej nad Wisłą, po drugiej stronie rzeki widoczny kościół Matki Bożej Loretańskiej przy ul. Ratuszowej, park Praski oraz przy prawej krawędzi zdjęcia cerkiew św. Marii Magdaleny przy ul. Zygmuntowskiej (obecnie: al. „Solidarności”). Warszawa, 26 sierpnia 1873 r. Fot. Konrad Brandel/ze zbiorów Muzeum Powstania Warszawskiego
Porównaj ze współczesną Warszawą!
Fotografie Brandla w doskonały sposób pokazują Warszawę z jej zabudową, jest to jednak miasto z pozoru wymarłe. Na ulicach brak ludzi, gdzieniegdzie tylko można dostrzec stojące wozy konne. To głównie wynik ówczesnej technologii wymagającej długiego czasu naświetlania negatywu. Dlatego też na wszystkich 10 fotografiach możemy odnaleźć w sumie nie więcej niż 9 osób – 6 na tarasie na dachu Biblioteki Stanisławowskiej, 1 (sprzedawcę) w kramie przy katedrze św. Jana i 2 niewyraźne postacie na rogu ul. Zapiecek i Rynku Starego Miasta. „Wymarłe” miasto Brandla ożywił dopiero Kozarski na swoim drzeworycie – puste ulice zapełnił idącymi mieszkańcami, jadącymi dorożkami, tramwajami konnymi i wozami drabiniastymi.
Autor artykułu
Absolwent Szkoły Głównej Handlowej. Varsavianista. Założyciel portalu Warszawa1939.pl (w 2001 r.) i fundacji o tej samej nazwie. Popularyzator historii Warszawy, konsultant historyczny przy licznych wystawach fotograficznych (m.in. w Domu Spotkań z Historią), filmach (m.in. „Miasto Ruin”, „Powstanie Warszawskie”, „Przelot nad zdobytym miastem”), juror konkursów varsavianistycznych („Retroring”, „Warszawa w rozumie”). Specjalista w Dziale Ikonografii i Fotografii Muzeum Powstania Warszawskiego.
Wszystkie współczesne zdjęcia z powietrza wykorzystane w materiale wykonał Tomasz Nizielski/Skyred
