Fototeka

Fotograficzna dokumentacja powstańcza obejmowała barykady oraz stanowiska strzeleckie i obserwacyjne. Zdjęć robionych bezpośrednio w czasie walki powstało niewiele. Dobrze udokumentowany został powstańczy atak 20 sierpnia na budynek PAST-y, ważny punkt niemieckiego oporu w Warszawie. Jednak większość zdjęć jest pozowanych, rekonstruujących wcześniejsze wydarzenia, na przykład zdobycie kościoła p.w. św. Krzyża przy Krakowskim Przedmieściu z 23 sierpnia. Z tego miejsca pochodzi najsłynniejsze zdjęcie Eugeniusza Hanemana, przedstawiające powstańca w zburzonym wejściu do kościoła na tle spalonych kamienic, który w momencie robienia zdjęcia schyla się, robiąc unik przed niemieckim pociskiem.

Dużą grupę zdjęć stanowi dokumentacja powstańczych barykad. Są tu fotografie przedstawiające czynności związane z budową barykad, stanowiska strzeleckie oraz powstańców i mieszkańców Warszawy, pozujących do pamiątkowych zdjęć na tle barykady. Często fotografowana była barykada oddzielająca plac Napoleona od ulicy Szpitalnej w Śródmieściu Północnym, ponieważ wbudowano w nią niemieckie samobieżne działo pancerne Jagdpanzer 38(t) „Hetzer”, przez powstańców nazywane „Chwat”. W tej kategorii znajdują się także zdjęcia innych umocnień, w tym przekopów komunikacyjnych, tuneli między piwnicami i powstańczych bunkrów.

Podziemny system kanałowy zapewniał Powstańcom możliwość przejścia między odciętymi od siebie dzielnicami. Fotografie Joachima Joachimczyka „Joachima” pokazują wyjście powstańców z kanałów na ulicy Wareckiej, po udanej ewakuacji ze Starego Miasta, która miała miejsce pierwszego września. Ujęty został moment wyjścia z włazu, osłoniętego barykadą, odpoczynek i zbiórka powstańców. Marian Grabski „Wyrwa” z bezpiecznej odległości dokumentował powstańców wychodzących z kanałów w Alejach Ujazdowskich. Uwagę zwraca także zdjęcie autorstwa Sabiny Żdżarskiej „Anny”, prezentujące czwórkę tzw. „kanalarzy”, czyli przewodników kanałowych: dwie kobiety i dwóch mężczyzn, w brudnych ubraniach i z latarkami na pasku.

Ewakuacji ludności cywilnej trwała przez cały okres Powstania. W zbiorach Muzeum znajdują się zdjęcia z ewakuacji ludności cywilnej ze Śródmieścia Południowego w dniach 7-10 września, robione przez por. Mariana Grabskiego „Wyrwę”. Natomiast dokumentacja ostatnich chwil w Warszawie po kapitulacji, w pierwszych dniach października, przedstawia oddziały powstańcze udające się do niewoli, portrety towarzyszy broni i pamiątkowe zdjęcia grupowe.

Niemcy na fotografiach z okresu Powstania to najczęściej jeńcy wojenni, często zatrudniani do prac porządkowych w mieście. Sporą grupę stanowią zdjęcia jeńców niemieckich, pojmanych 20 sierpnia po zdobyciu przez powstańców budynku PAST-y, ważnego punktu niemieckiej obrony. Polscy fotoreporterzy robili także dokumentację pozycji niemieckich, na przykład w gmachu BGK, z którego prowadzony był obstrzał. W zbiorze tym pokazujemy również zdjęcia żołnierzy niemieckich na ulicach okupowanej Warszawy w latach 1939-1944.

W tym zbiorze pokazujemy zdjęcia z obozów jenieckich, do których trafili polscy żołnierze po upadku Powstania Warszawskiego. Pierwszą grupę stanowią fotografie ewidencyjne ze Stalagu XI B w Fallingbostel, gdzie początkowo zostały umieszczone kobiety oficerowie. Po wyzwoleniu obozu zbiór fotografii wykradł jeniec francuski,  André Matton, pełniący w obozie funkcję pomocnika fotografa. André Matton zakochał się w jednej z polskich kobiet oficerów, ppor. Zofii Berezowskiej, którą można zobaczyć na dwóch zdjęciach. Wśród sportretowanych jest też łączniczka Jadwiga Chruściel „Kozaczek”, córka komendanta Okręgu Warszawa Armii Krajowej, gen. Antoniego Chruściela „Montera”.  Kolejne dwie grupy to zdjęcia dwóch powstańców, którym udało się przechować aparaty fotograficzne w obozach jenieckich. Por. Wiesław Chrzanowski „Wiesław” przywiózł zdjęcia z Oflagu XI B/Z w Bergen-Belsen i Oflagu X C w Lubece. Ppor. Czesław Gerwel „Orłoś” dokumentował życie Polskiego Szpitala Wojskowego w Stalagu IV B w Zeithain. Fotografie przedstawiają wnętrza obozowe na co dzień i podczas świąt, teren obozu widziany z okna, a po wyzwoleniu pamiątkowe zdjęcia towarzyszy niewoli.

Na poniższych stronach zebrane zostały zdjęcia drastyczne, których nie ma w innych grupach. Jest to dokumentacja zbrodni wojennych dokonywanych podczas Powstania, m.in. cywilnych ofiar nalotów i wybuchów bomb zapalających. Zdjęcia Eugeniusza Hanemana pokazują ekshumacje, przeprowadzane wiosną 1945 oraz zwęglone szczątki ludzkie w spalonym szpitalu polowym na Starym Mieście. Jednak największą grupę stanowią fotografie z pogrzebów powstańczych, niektórych uroczystych, w obecności całych oddziałów, innych szybkich, w grobach zbiorowych. Są też zdjęcia samych mogił, kopanych na podwórkach i chodnikach, czasem przystrojonych kwiatami w doniczkach.

Niewielka ilość zdjęć dokumentuje ważny element działań wojennych – utrzymanie łączności między powstańczymi oddziałami. Zobaczyć można, jak zakładano linie telefoniczne, w jakich warunkach pracowali radiotelegrafiści. Ludność cywilna utrzymywała kontakt z bliskimi dzięki działalności Harcerskiej Poczty Polowej, podczas Powstania rozwieszono około czterdziestu skrzynek pocztowych.